چنان که مى دانیم، قرآن بارها روى مسأله مرگ و مخصوصاً لحظه جان دادن، تکیه مى کند، و به انسان ها هشدار مى دهد: همگى چنین لحظه اى را در پیش دارند، گاه، از آن به سَکْرَةُ الْمَوْتِ: «مستى و گیجى حال مرگ» تعبیر کرده است.(1)
گاه، تعبیر به «غَمَراتُ الْمَوْت» یعنى «شدائد مرگ».(2)
گاه، تعبیر به «رسیدن روح به حلقوم».(3)
و گاه، تعبیر به «رسیدن روح به تراقى»، یعنى استخوان هاى اطراف گلوگاه نموده است (آیات مورد بحث).
از مجموع اینها به خوبى استفاده مى شود: آن لحظه ـ بر خلاف آنچه بعضى از مادیین مى گویند ـ لحظه سخت و دردناکى است، چرا چنین نباشد در حالى که لحظه انتقال از این جهان، به جهان دیگر مى باشد، یعنى همان گونه که انتقال انسان از عالم جنین، به جهان دنیا توأم با درد و رنج فراوان است، انتقال به جهان دیگر نیز طبعاً چنین خواهد بود.
ولى از روایات اسلامى استفاده مى شود: این لحظه بر مؤمنان راستین آسان مى گذرد، در حالى که براى افراد بى ایمان سخت دردناک است، این به خاطر آن است که: شوق لقاى پروردگار و رحمت و نعمت هاى بى پایان او، چنان گروه اول را از خود بى خود مى کند که دردهاى لحظه انتقال را احساس نمى کنند.
در حالى که گروه دوم، وحشت مجازات از یکسو، و مصیبت فراق از دنیائى که به آن دل بسته بودند از سوى دیگر، دردهاى لحظه انتقال از دنیا را براى آنها مضاعف مى کند.
در حدیثى از امام على بن الحسین(علیه السلام) مى خوانیم: هنگامى که درباره مرگ از آن حضرت سؤال شد، فرمود: «مرگ براى مؤمن مانند کندن یک لباس چرکین پرحشره، و گشودن غل و زنجیرهاى سنگین، و تبدیل آن به بهترین لباس ها، خوشبوترین عطرها، و راهوارترین مرکب ها، و مرفه ترین منزل ها است و نسبت به کافر مانند کندن یک لباس فاخر، و نقل مکان از منزل هاى مرفه، و تبدیل آن به کثیف ترین و خشن ترین لباس ها، و وحشتناک ترین منزل ها و عظیم ترین عذاب ها است».(4)
در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که: شخصى از حضرتش توصیف مرگ را خواست، امام فرمود: لِلْمُؤْمِنِ کَأَطْیَبِ رِیْح یَشُمُّهُ فَیَنْعَسُ لِطِیْبِهِ وَ یَنْقَطِعُ الَّتَعَبُ وَ الْأَلَمُ کُلُّهُ عَنْهُ، وَ لِلْکافِرِ کَلَسْعِ الْأَفاعِى وَ لَدْغِ الْعَقارِبِ أَوْ أَشَدِّ!:
«نسبت به مؤمن، همچون عطر بسیار خشبوئى است که آن را مى بوید و حالتى شبیه خواب به او دست مى دهد، و درد و رنج به کلى از او قطع مى شود! و نسبت به کافر، مانند گزیدن افعى ها و عقرب ها و یا شدیدتر از آن است»!.(5)
به طور خلاصه مرگ، دریچه عالم بقا است، چنان که در حدیثى از على(علیه السلام)آمده که: لِکُلِّ دار بابٌ وَ بابُ دارِ الْآخِرَةِ المَوْتُ: «هر خانه اى درى دارد و در خانه آخرت، مرگ است».(6)
آرى، توجه به آن اثر عمیقى در شکستن شهوات، و پایان دادن به آرزوهاى دور و دراز، و زدودن زنگار غفلت از آئینه دل دارد، لذا در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَواتِ فِی النَّفْسِ وَ یَقْلَعُ مَنابِتَ الْغَفْلَةِ، وَ یُقَوِّی الْقَلْبَ بِمَواعِدِ اللّهِ وَ یُرِقُّ الطَّبْعَ، وَ یَکْسِرُ أَعْلامَ الْهَوى، وَ یُطْفِئُ نارَ الْحِرْصِ، وَ یُحَقِّرُ الدُّنْیا، وَ هُوَ مَعْنى ما قالَ النَّبِیُّ(صلى الله علیه وآله) فِکْرُ ساعَة خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَة:
«یاد مرگ شهوت هاى سرکش را در درون آدمى مى میراند، ریشه هاى غفلت را از دل بر مى کند، قلب را به وعده هاى الهى نیرو مى بخشد، به طبع آدمى نرمى و لطافت مى دهد، نشانه هاى هوا پرستى را در هم مى شکند، آتش حرص را خاموش مى کند. و دنیا را در نظر انسان کوچک مى کند، و این است معنى سخنى که پیغمبر(صلى الله علیه وآله) فرموده: یک ساعت فکر کردن از یک سال عبادت بهتر است»!.(7)
البته منظور، بیان یکى از مصداق هاى روشن تفکر است نه این که موضوع تفکر منحصر به آن بوده باشد.
در این باره، بحث دیگرى در جلد 22، صفحه 253 (ذیل آیه 19 سوره ق) گذشت.

* * *

1 ـ «وَ جائَت سَکْرَةُ الْمَوْتَ بِالْحِقِّ» (سوره ق، آیه 19).
2 ـ انعام، آیه 93.
3 ـ «فَلَولا اِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُوم» (سوره واقعه، آیه 83).
4 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 155.
5 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 152.
6 ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید»، جلد 20، صفحه 345.
7 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 133.