همان گونه که از لحن آغاز این سوره بر مى آید، دعوتى است آسمانى از پیامبر (صلى الله علیه وآله) براى استقامت، و آمادگى جهت پذیرش یک وظیفه بزرگ و سنگین، که بدون خودسازى قبلى، انجام آن ممکن نیست، مى فرماید:
«اى جامه به خود پیچیده»! (یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ).(1)
* * *
«شب را جز کمى بپا خیز»! (قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً).
* * *
«نیمى از شب را یا کمى از آن کم کن» (نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً).
* * *
«یا بر نصف بیفزا» (أَوْ زِدْ عَلَیْهِ).
«و قرآن را با تأمل و دقت و در نهایت روشنى و فصاحت تلاوت کن» (وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً).
جالب این که: مخاطب در این آیات، پیامبر(صلى الله علیه وآله) است ولى نه به عنوان «یا أَیُّهَا الرَّسُول» و «یا أَیُّهَا النَّبِى» بلکه به عنوان «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ»، اشاره به این که دوران «جامه به خود پیچیدن» و در گوشه انزوا نشستن نیست، دوران قیام و خودسازى و آمادگى براى انجام رسالتى عظیم است.
انتخاب شب براى این کار، به خاطر این است که:
اولاً ـ چشم و گوش دشمنان در خواب است.
ثانیاً ـ کارهاى زندگى تعطیل مى باشد و به همین دلیل، انسان آمادگى بیشترى براى اندیشه و تفکر و تربیت نفس دارد.
همچنین انتخاب «قرآن» به عنوان متن اصلى این برنامه، به خاطر آن است که تمام درس هاى لازم را در این زمینه در بر دارد، و بهترین وسیله تقویت ایمان، استقامت، تقوا و پرورش نفوس است.
تعبیر به «ترتیل» که در اصل به معنى «تنظیم» و «ترتیب موزون» است، در اینجا به معنى خواندن آیات قرآن با تانى و نظم لازم، و اداء صحیح حروف، و تبیین کلمات، و دقت و تأمل در مفاهیم آیات، و اندیشه در نتایج آن است.
بدیهى است چنین قرآن خواندنى مى تواند به سرعت به انسان رشد و نمو معنوى، شهامت اخلاقى، و تقوا و پرهیزگارى ببخشد، و اگر بعضى از مفسران آن را به معنى نماز خواندن تفسیر کرده اند به خاطر آن است که یکى از بخش هاى مهم نماز «تلاوت قرآن» است.
تعبیر به «قیام» در جمله «قُمِ اللَّیْلَ» به معنى برخاستن در مقابل خوابیدن است، نه فقط روى پا ایستادن است.
و اما تعبیرات مختلفى که درباره مقدار «شب زنده دارى» در این آیات آمده، در حقیقت براى بیان «تخییر» است، و پیامبر(صلى الله علیه وآله) را مخیر مى کند که نیمى از شب، یا چیزى کمتر، یا چیزى بیشتر را بیدار بماند، و تلاوت قرآن کند، در مرحله اول «تمام شب» را جز مقدار کمى ذکر مى کند، و بعد تخفیف داده و آن را به نیمى از شب مى رساند و سپس کمتر از نیم.
بعضى گفته اند: منظور تخییر در میان «دو سوم»، «نصف» و «یک سوم» شب است ، به قرینه آیه اى که در آخر همین سوره خواهد آمد که مى فرماید: «إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ».
ضمناً از همین آیه آخر سوره، به خوبى استفاده مى شود که پیامبر (صلى الله علیه وآله) در این قیام شبانه، تنها نبود، بلکه گروهى از مؤمنان نیز در این برنامه خودسازى، تربیتى و آمادگى، همگام و همراه پیامبر(صلى الله علیه وآله) بودند، و او را به عنوان اسوه و الگوئى در این راه پذیرفته بودند.
بعضى از مفسران گفته اند: منظور از جمله «قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً» این است که تمام شب ها را جز بعضى از شب ها به پا خیز، و به این ترتیب استثناء در اجزاء شب نیست، بلکه در افراد شبها است، ولى این تفسیر با توجه به مفرد بودن «لیل» و تعبیر به نصف و کمتر از آن، درست به نظر نمى رسد.
* * *
آن گاه «هدف نهائى» این دستور سخت و مهم را چنین بیان مى کند: «ما به زودى سخنى سنگین را به تو القا خواهیم کرد» (إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً).
گرچه مفسران در تفسیر «قول ثقیل» هر کدام بیانى دارند که ناظر به یکى از ابعاد مسأله است، ولى چنین به نظر مى رسد: سنگین بودن این قول که منظور از آن، بدون شک قرآن مجید است، از جهات و ابعاد مختلف است.
سنگین از نظر محتوا، و مفهوم آیات!.
سنگین از نظر تحمل آن بر قلوب و دل ها، تا آنجا که خود قرآن مى گوید: لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَل لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ: «اگر این قرآن را بر کوه ها نازل مى کردیم آن را خاشع و از هم شکافته مى دیدى»!.(2)
سنگین از نظر وعده ها، و وعیدها، و بیان مسئولیت ها.
سنگین از نظر تبلیغ، و مشکلات راه دعوت.
سنگین در ترازوى عمل و در عرصه قیامت.
و بالاخره سنگین، از نظر برنامه ریزى و اجراى کامل آن.
آرى، خواندن قرآن گرچه سهل، آسان، زیبا و دلنشین است، ولى تحقق بخشیدن به مفاد آن، به همان نسبت سنگین و مشکل مى باشد، مخصوصاً در آغاز دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله)، و قیام او در «مکّه» که محیط را ابرهاى تیره و تار جهل، بت پرستى و خرافات فرا گرفته بود، و دشمنان متعصب، لجوج و بى رحم در برابر او دست به دست هم داده بودند، ولى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و یاران اندکش با استمداد از تربیت قرآن مجید، و استعانت به نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاک پروردگار، توانستند بر تمام این مشکلات فایق آیند، و بار این «قول ثقیل» را بر دوش کشند و به منزل مقصود برسانند!
* * *
1 ـ «مُزَّمِّلُ» در اصل «متزمّل» بوده از ماده «تزمّل» به معنى پیچیدن پارچه اى بر خویش و «زمیل» که به معنى هم ردیف (کسى که همراه انسان بر مرکبى سوار مى شود) و سپس به معنى «رفیق» آمده، به خاطر این است که ارتباط و پیوند نزدیکى دارد.
2 ـ حشر، آیه 21.
