در این آیات، که آخرین آیات سوره «معارج» است به عنوان انذار و تهدید کافران سر سخت و استهزاء کننده، و لجوج، مى فرماید: «آنها را به حال خود واگذار، تا در مطالب باطل خود فرو روند، و به بازى مشغول باشند، تا زمانى که روز موعود خود را ملاقات کنند» (فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتّى یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ).(1)
بیش از این استدلال و موعظه لازم نیست، آنها نه اهل منطقند و نه آمادگى براى بیدار شدن دارند، بگذار در اباطیل و اراجیف خود غوطهور باشند، و همچون کودکان سرگرم بازى، تا روز موعود آنها، روز رستاخیز، فرا رسد، و همه چیز را با چشم خود ببینند!.
این آیه، با همین تعبیر و بدون هیچگونه تفاوت در سوره «زخرف»، آیه 83 نیز آمده است.
* * *
آن گاه، به معرفى آن روز موعود پرداخته، و نشانه هائى از این روز وحشتناک و هول انگیز را بیان مى کند، مى فرماید: «همان روزى که از قبرها به سرعت خارج مى شوند، و چنان تند حرکت مى کنند که گوئى به سوى بت هایشان مى دوند»! (یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلى نُصُب یُوفِضُونَ).
چه تعبیر عجیبى؟ وضع حال آنها را در قیامت و هنگامى که به سوى دادگاه عدل الهى با سرعت حرکت مى کنند، تشبیه به هجوم آنها در یک روز جشن یا عزا به سوى بتهایشان مى کند، اما آن کجا و این کجا؟ و در حقیقت سخریه اى است نسبت به عقائد پوچى که در عالم دنیا داشتند.
«أَجْداث» جمع «جدث» (بر وزن عبث) به معنى «قبر» است.
«سِراع» جمع «سریع» (مثل ظراف و ظریف) به معنى شخص یا چیزى است که به سرعت حرکت مى کند.
«نُصُب» جمع «نصیب» آن هم به گفته بعضى، جمع «نصب» (بر وزن سقف) در اصل، به معنى چیزى است که در جائى نصب مى شود، و به بت هائى که به صورت قطعه سنگى آنها را در جاهائى نصب کرده، پرستش مى نمودند و روى آن قربانى کرده، خون قربانى را بر آن مى ریختند، گفته مى شد، و تفاوتش با «صنم» این بود: «صنم» بتى بود که داراى شکل و صورت خاصى بود، اما «نُصُب» قطعه سنگ هاى بى شکلى بود که آنها را به علتى پرستش مى کردند، همان گونه که در آیه 3 سوره «مائده» مى خوانیم: از جمله گوشت هاى حرام، گوشت حیوانى را مى شمرد که روى این بت ها ذبح مى شد (وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ).
«یُوفِضُون» از ماده «افاضه» به معنى حرکت سریع است، شبیه حرکت سریع آب از سر چشمه.
بعضى نیز گفته اند: منظور از «نُصُب» در آیه مورد بحث، پرچم ها است که در میان لشکرها یا کاروان ها در یک نقطه بر پا مى کنند، و هر کس با سرعت خود را به آن مى رساند، ولى تفسیر اول مناسب تر است.
* * *
سپس، به نشانه هاى دیگرى پرداخته مى افزاید: «این در حالى است که چشم هاى آنها از شدت هول و وحشت، به زیر افتاده و خاضعانه نگاه مى کنند» (خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ).
«و پرده اى از ذلت و خوارى تمام وجود آنها را در بر گرفته» (تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ).(2)
و در پایان آیه مى فرماید: «این همان روزى است که به آنها وعده داده مى شد» (ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ).
آرى، این همان روز موعود است که آن را به باد مسخره مى گرفتند، و گاه مى گفتند: به فرض که چنین روزى در کار باشد، وضع ما در آن روز از مؤمنان هم بهتر است، ولى آن روز، از شدت ترس، وحشت و شرمسارى جرأت ندارند سر بر آورند، گرد و غبار مذلت بر سر و روى آنها نشسته، و در هاله اى از غم و اندوه فرو رفته اند، مسلماً آن روز نادم و پشیمان مى شوند، اما چه سود؟!
* * *
خداوندا! در آن روز هولناک ما را در پوشش رحمتت قرار بده.
پروردگارا! دام هاى شیطان سخت، و هواى نفس غالب، و آرزوهاى دور و دراز فریبنده است، تو خودت بیدارى و آگاهى و عدم انحراف از مسیر را به ما مرحمت فرما!
بارالها! ما را از مؤمنانى که بر عهد خود با تو وفا کرده اند و کمر به اطاعتت بسته اند قرار ده!
آمِیْنَ یا رَبَّ الْعالَمِیْنَ
پایان سوره معارج(3)
21 / ذى الحجة الحرام / 1406
* * *
1 ـ «یَخُوضُوا» از ماده «خوض» (بر وزن حوض)، در اصل، به معنى حرکت در آب است، سپس به عنوان کنایه در مواردى که انسان غوطهور در مسائل باطل مى شود به کار رفته است.
2 ـ «تَرْهَقُهُمْ» از ماده «رهق» (بر وزن شفق) به معنى پوشاندن اجبارى است.
3 ـ پایان تصحیح: 5 / 2 / 1383.
