بعد از ذکر داستان عذاب دنیوى کسى که تقاضاى عذاب الهى کرده بود، وارد بحث هاى معاد و عذاب هاى اخروى مجرمان در آن روز مى شود، نخست مى فرماید: «فرشتگان و روح به سوى او (خداوند) عروج مى کنند در روزى که مقدارش پنجاه هزار سال است» (تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْم کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَة).
مسلماً، منظور از «عروج فرشتگان»، عروج جسمانى نیست، بلکه عروج روحانى است، یعنى آنها به مقام قرب خدا مى شتابند، و در آن روز، که روز قیامت است، آماده گرفتن فرمان، و اجراى آن مى باشند، همان گونه که در تفسیر آیه 17 سوره «حاقه» گفتیم: منظور از جمله وَ الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها: «فرشتگان در اطراف آسمان قرار مى گیرند» این است که: در آن روز آنها گرداگرد آسمان ها ایستاده و آماده انجام هر گونه فرمانند.(1)
منظور از «روح»، همان «روح الامین»، بزرگ فرشتگان است که در سوره «قدر» نیز به او اشاره شده است، آنجا که مى گوید: تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْر: «در شب قدر، فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان براى تقدیر امور نازل مى شوند».(2)
البته، «روح» معانى مختلفى دارد که در هر مورد، به تناسب قرائن موجود، ممکن است مفهوم خاصى ببخشد: روح انسان، روح به معنى قرآن، و روح به معنى «روح القدس» و به معنى فرشته وحى، همه از معانى «روح» است که در آیات دیگر قرآن به آنها اشاره شده.(3)
و اما تعبیر به «پنجاه هزار سال» از این نظر است که آن روز، بر حسب سال هاى دنیا تا این حدّ ادامه پیدا مى کند، و با آنچه در آیه 5 سوره «سجده» آمده است که مقدار آن را یک هزار سال تعیین مى نماید، منافاتى ندارد; زیرا همان گونه که در روایات وارد شده است در قیامت «پنجاه موقف» است، و هر موقف به اندازه یک هزار سال طول مى کشد.(4)
بعضى نیز احتمال داده اند: عدد «پنجاه هزار سال» براى «تکثیر» باشد، نه تعداد، یعنى آن روز بسیار طولانى است.
و به هر حال، این درباره مجرمان و ظالمان و کافران است; لذا در حدیثى از «ابو سعید خدرى» آمده است: بعد از نزول این آیه کسى عرض کرد: «اى رسول خدا! چقدر آن روز طولانى است»؟ فرمود: وَ الَّذِى نَفْسُ مُحَمَّد بِیَدِهِ اِنَّهُ لَیَخِفُّ عَلَى الْمُؤْمِنِ حَتّى یَکُونُ أَخَفَّ عَلَیْهِ مِنْ صَلاة مَکْتُوبَة یُصَلِّیْها فِى الدُّنْیا: «قسم به کسى که جان محمّد به دست او است! آن روز براى مؤمن سبک و آسان مى شود، آسان تر از یک نماز واجب که در دنیا مى خواند».(5)
* * *
در آیه بعد، پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) را مخاطب ساخته، مى فرماید: «صبر جمیل پیشه کن، و در برابر استهزاء، تکذیب و آزار آنها شکیبا باش» (فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً).
«صبر جمیل» به معنى «شکیبائى زیبا و قابل توجه» است، و آن، صبر و استقامتى است که تداوم داشته باشد، یأس و نومیدى به آن راه نیابد، و توأم با بى تابى و جزع و شِکْوِه و آه و ناله نگردد، و در غیر این صورت جمیل نیست.(6)
* * *
سپس مى افزاید: «زیرا آنها چنان روزى را بعید و دور مى بینند» (إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً).
* * *
«و ما آن را قریب و نزدیک مى بینیم» (وَ نَراهُ قَرِیباً).
آنها اصلاً باور نمى کنند چنان روزى در کار باشد که: حساب همه خلایق را برسند و کوچک ترین گفتار و کردار آنها محاسبه شود، آن هم در روزى که پنجاه هزار سال به طول مى انجامد، ولى آنها در حقیقت خدا را نشناخته اند، و در قدرت او شک و تردید دارند.
آنها مى گویند: «مگر ممکن است استخوان هاى پوسیده، و خاک هائى که هر ذره اى از آن در گوشه اى پراکنده گشته است، بار دیگر جمع شود، و لباس حیات در تن بپوشد؟! (همان گونه که قرآن در سایر آیاتش این تعبیرات را از آنها نقل کرده است) وانگهى، مگر روزِ پنجاه هزار ساله امکان پذیر است؟!.
جالب این که، علم امروز مى گوید: مقدار روز در هر کره اى از کرات آسمانى با دیگر کرات متفاوت است; زیرا تابع مقدار زمانى است که آن کره یک بار به دور محور خود مى چرخد، و لذا، روز در کره ماه به اندازه دو هفته در کره زمین است، حتى مى گویند: ممکن است با گذشت زمان، کره زمین از سرعت حرکت وضعى خود بکاهد و مقدار یک روز، معادل یک ماه یا یک سال یا صدها سال شود.
نمى گوئیم: روز قیامت چنین است، بلکه مى گوئیم: روزِ پنجاه هزار ساله، حتى با مقیاس هاى عالم دنیا چیز عجیبى نیست.
* * *
1 ـ تفسیرهاى دیگرى براى «عروج فرشتگان» ذکر شده که هیچ کدام مناسب به نظر نمى رسد، از جمله این که: منظور این است که: زمان «نزول» و «صعود» فرشتگان که از آغاز دنیا تا پایان آن مجموعاً 50 هزار سال مى باشد که عمر تمام دنیا است، ولى آیات بعد به خوبى نشان مى دهد که سخن درباره «روز قیامت» است، نه دنیا. (دقت کنید).
2 ـ قدر، آیه 4.
3 ـ به جلد 12 تفسیر «نمونه»، صفحات 250 تا 253 مراجعه شود.
4 ـ این حدیث، در «امالى شیخ» از امیر مؤمنان على(علیه السلام) نقل شده است (مطابق نقل «نور الثقلین»، جلد، 5، صفحه 413).
5 ـ «مجمع البیان»، جلد 10، صفحه 353 و تفسیر «قرطبى»، جلد 10، صفحه 6761.
6 ـ درباره «صبر جمیل» در تفسیر «نمونه»، جلد 9، صفحه 351، در داستان «یعقوب» و «یوسف» شرح بیشترى داده ایم.
