به دنبال بحث هائى که در آیات گذشته، پیرامون کفار و سرنوشت آنها در قیامت انجام شد، قرآن در آیات مورد بحث، به سراغ مؤمنان و پاداش هاى عظیم آنها مى رود.
نخست مى فرماید: «کسانى که از پروردگارشان در نهان مى ترسند مغفرت و پاداش عظیمى دارند» (إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ).
تعبیر به «غَیْب» در اینجا ممکن است، اشاره به معرفت خداى نادیده، و یا معاد نادیده، و یا همه اینها بوده باشد.
این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که: اشاره به ترس از خداوند در مورد معاصى پنهانى باشد; چرا که اگر انسان معصیت پنهانى نکند، به طریق اولى معصیت آشکار نخواهد کرد، و یا اشاره به مقام خلوص نیت در پرهیز از گناهان، و انجام اوامر الهى مى باشد; زیرا عمل پنهانى از ریا دورتر است.
جمع میان این تفسیرها نیز مانعى ندارد.
تعبیر به «مَغْفِرَة» به صورت «نکره» و همچنین «أَجْرٌ کَبِیرٌ»، اشاره به عظمت و اهمیت آن است، یعنى: آن چنان این مغفرت و اجر و پاداش، عظیم است، که براى همه ناشناخته خواهد بود.

* * *

پس از آن، براى تأکید مى افزاید: «اگر گفتار خود را پنهان کنید یا آشکار، خداوند به آنچه در دل هاست آگاه است» (وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).
بعضى از مفسران، شأن نزولى براى این آیه از «ابن عباس» نقل کرده اند، که: جمعى از کفار یا منافقان، پشت سر پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) سخنان ناروائى مى گفتند، و «جبرئیل» به پیامبر(صلى الله علیه وآله) خبر مى داد، بعضى از آنها به یکدیگر گفتند: أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ: «سخنان خود را پنهانى بگوئید تا خداى محمّد نشنود»! آیه فوق نازل شده، گفت: چه آشکار بگوئید و چه پنهان، خدا از آن آگاه است.(1)

* * *

آیه بعد، در حقیقت به منزله دلیلى است براى آنچه در آیه قبل آمد، مى فرماید: «آیا آن کسى که موجودات را آفریده از حال آنها آگاه نیست؟ در حالى که او از دقیق ترین اسرار با خبر و نسبت به همه چیز عالم است» (أَ لایَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).
در تفسیر جمله «أَ لایَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ» احتمالات گوناگونى داده اند:
بعضى، گفته اند: منظور این است: آیا خدائى که دل ها را آفریده از اسرار درون آنها آگاه نیست؟
یا: خدائى که بندگان را آفریده، آیا از اسرار آنها بى خبر است؟
یا: خداوندى که تمام عالم هستى را آفریده و از همه اسرار جهان آگاه است، مى شود از اسرار انسان که موجودى از این خلقت عظیم است، بى خبر باشد؟!
به هر حال، براى درک این حقیقت، باید به این نکته توجه داشته باشیم که، خلقت خداوند دائمى است، یعنى لحظه به لحظه فیض وجود از ناحیه او به مخلوقات مى رسد، و چنان نیست که آنها را بیافریند و به حال خود واگذارد.
اصولاً، ممکنات وابسته وجود او هستند، و اگر لحظه اى پیوند آنها از ذات پاکش قطع شود، راه فنا پیش مى گیرند، توجه به این پیوند دائمى و خلقت مستمر، بهترین دلیل بر علم خداوند، نسبت به اسرار همه موجودات، در هر زمان و هر مکان است.
توصیف خداوند، به «لطیف» از این نظر است که، «لطیف» از ماده «لطف» به معنى هر موضوع دقیق، ظریف، و هرگونه حرکت سریع و جسم لطیف است، بنابراین، لطیف بودن خداوند، اشاره به علم او نسبت به اسرار دقیق و ظریف آفرینش است، و گاه، به معنى خلقت اجسام لطیف، کوچک، ذره بینى و مافوق ذره بینى آمده است.
اشاره به این که: هر قدر نیات قلبى شما پنهان و مخفى باشد، و یا سخنان خود را در مجالس محرمانه بگوئید، و یا اعمال خلاف را در خلوتگاه ها انجام دهید، خداوند لطیف، از همه آنها باخبر است.
بعضى از مفسران در تفسیر «لطیف» گفته اند: هُوَ الَّذِى یُکَلِّفُ الْیَسِیْرَ وَ یُعْطِى الْکَثِیْرَ: «او کسى است که تکلیف را آسان مى کند و پاداش را فراوان مى دهد».
در حقیقت، این نیز یک نوع ظرافت و دقت در رحمت است.
بعضى نیز گفته اند: توصیف خداوند به لطیف، به خاطر این است که: در درون همه اشیاء نفوذ دارد و جائى در همه جهان از او خالى نیست.
اما، همه اینها به یک حقیقت بازمى گردد، و تأکیدى است بر عمق آگاهى خداوند و علم او به اسرار نهان و آشکار.

* * *

1 ـ «فخر رازى»، جلد 3، صفحه 66 و «روح البیان»، جلد 10، صفحه 86، ذیل آیات مورد بحث.