این نخستین بار نیست که قرآن مجید به ارزش فوق العاده عقل و خرد اشاره مى کند، و گناه عمده دوزخیان و عامل اصلى بدبختى آنها را، از کار انداختن این نیروى الهى مى شمرد، بلکه، هر کس با قرآن آشنا باشد، مى داند که در مناسبت هاى مختلف، اهمیت این موضوع را آشکار ساخته است، و على رغم دروغ پردازى هاى کسانى که مذهب را وسیله تخدیر مغزها، و نادیده گرفتن فرمان عقل و خرد مى شمرند، اسلام، اساس خداشناسى و سعادت و نجات را بر عقل و خرد مى نهد، و روى سخنش در همه جا با «أولو الالباب» و «أولو الابصار» و اندیشمندان و دانشمندان است.
در منابع اسلامى، آن قدر روایت در این زمینه وارد شده که، از حساب بیرون است، جالب این که: کتاب معروف «کافى» که از معتبرترین منابع حدیث است، مشتمل بر کتاب هائى است که، نخستین کتابش به نام کتاب «عقل و جهل» است، و هر کس روایاتى را که در این زمینه در این کتاب نقل شده ملاحظه کند، به عمق بینش اسلام در این باره پى مى برد، و ما در اینجا به ذکر دو روایت قناعت مى کنیم:
1 ـ در حدیثى از على(علیه السلام) (در همین کتاب) آمده است: «جبرئیل» بر «آدم» نازل شده، گفت: من مأمورم تو را میان یکى از این سه موهبت مخیّر کنم، تا یکى را برگزینى، و بقیه را رها کنى.
«آدم» پرسید: آنها چیستند؟
«جبرئیل» در پاسخ گفت: «عقل»، «حیاء» و «دین».
«آدم» گفت: من عقل را برگزیدم.
«جبرئیل» به «حیاء» و «دین» گفت: او را رها کنید و به دنبال کار خود بروید.
گفتند: ما مأموریم همه جا با عقل باشیم و از آن جدا نشویم!
«جبرئیل» گفت: حال که چنین است، به مأموریت خود عمل کنید، سپس به آسمان صعود کرد»!.(1)
این، لطیف ترین تعبیرى است که ممکن است درباره عقل و خرد، و نسبت آن با «حیا» و «دین» گفته شود; چرا که اگر عقل از دین جدا گردد، با اندک چیزى بر باد مى رود، یا به انحراف کشیده مى شود، و اما «حیا» که مانع انسان از ارتکاب زشتى ها و گناهان است، آن نیز ثمره شجره معرفت و عقل و خرد است.
این، نشان مى دهد که «آدم» سهم قابل ملاحظه اى از عقل داشت، که به هنگام مخیر شدن در میان این سه چیز، مرحله بالاتر عقل را برگزید، و در سایه آن، هم دین را تصاحب کرد و هم حیا را.
2 ـ در حدیث دیگرى، از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: مَنْ کانَ عاقِلاً کانَ لَهُ دِینٌ، وَ مَنْ کانَ لَهُ دِینٌ دَخَلَ الْجَنَّةَ:
«کسى که عاقل باشد دین دارد، و کسى که دین داشته باشد داخل بهشت مى شود» (بنابراین، بهشت جاى عاقلان است).(2)
البته، عقل در اینجا به معنى معرفت راستین است، نه شیطنت هاى شیاطین که در سیاستمداران جبار و ظالم جهان دیده مى شود، که به گفته امام صادق(علیه السلام): شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ: «شبیه عقل است، ولى عقل نیست»!.(3)

* * *

1 ـ «کافى»، جلد 1، صفحه 10، حدیث 2 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 382.
2 ـ «کافى»، جلد 1، صفحه 11، حدیث 6.
3 ـ «کافى»، جلد 1، صفحه 11، حدیث 3.