دستور امر به معروف و نهى از منکر، یک دستور عام است، که همه مسلمین نسبت به یکدیگر دارند، ولى از آیات فوق، و روایاتى که درباره حقوق فرزند و مانند آن در منابع اسلامى وارد شده، به خوبى استفاده مى شود که: انسان در مقابل همسر و فرزند خویش، مسئولیت سنگین ترى دارد، و موظف است تا آنجا که مى تواند، در تعلیم و تربیت آنها بکوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نیکى ها دعوت نماید، نه این که تنها به تغذیه جسم آنها قناعت کند.
در حقیقت، اجتماع بزرگ از واحدهاى کوچکى تشکیل مى شود که «خانواده» نام دارد، و هرگاه این واحدهاى کوچک، که رسیدگى به آن آسان تر است اصلاح گردد، کل جامعه اصلاح مى شود، و این مسئولیت در درجه اول بر دوش پدران و مادران است.
مخصوصاً در عصر ما که امواج کوبنده فساد در بیرون خانواده ها بسیار قوى و خطرناک است، براى خنثى کردن آنها از طریق تعلیم و تربیت خانوادگى، باید برنامه ریزى اساسى تر و دقیق تر انجام گیرد.
نه تنها آتش هاى قیامت، که آتش هاى دنیا نیز از درون وجود انسان ها سرچشمه مى گیرد، و هر کس موظف است خانواده خود را از این آتش ها حفظ کند.
در حدیثى مى خوانیم: «هنگامى که آیه فوق نازل شد، کسى از یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله) سؤال کرد: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ کنم؟ حضرت(صلى الله علیه وآله) فرمود:
تَأْمُرُهُمْ بِما أَمَرَ اللّهُ، وَ تَنْهاهُمْ عَمّا نَهاهُمُ اللّهُ، إِنْ أَطاعُوکَ کُنْتَ قَدْ وَقَیْتَهُمْ، وَ إِنْ عَصُوکَ کُنْتَ قَدْ قَضَیْتَ ما عَلَیْکَ:
«آنها را امر به معروف و نهى از منکر مى کنى، اگر از تو پذیرفتند آنها را از آتش دوزخ حفظ کرده اى، و اگر نپذیرفتند وظیفه خود را انجام داده اى».(1)
و در حدیث جامع و جالب دیگرى، از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمده است:
أَلا کُلُّکُمْ راع، وَ کُلُّکُمْ مَسْؤُلٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ، فَالْأَمِیْرُ عَلَى النّاسِ راع، وَ هُوَ مَسْؤُلٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ، وَ الرَّجُلُ راع عَلى أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ هُوَ مَسْؤُلٌ عَنْهُمْ، فَالْمَرْئَةُ راعِیَةٌ عَلى أَهْلِ بَیْتِ بَعْلِها وَ وَلَدِهِ، وَ هِىَ مَسْؤُلَةٌ عَنْهُمْ، أَلا فَکُلُّکُمْ راع، وَ کُلُّکُمْ مَسْؤُلٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ:
«بدانید! همه شما نگهبانید، و همه در برابر کسانى که مأمور نگهبانى آنها هستید، مسئولید، امیر و رئیس حکومت اسلامى نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است، مرد، نگهبان خانواده خویش است و در مقابل آنها مسئول، زن نیز، نگهبان خانواده شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول مى باشد، بدانید! همه شما نگهبانید و همه شما در برابر کسانى که مأمور نگهبانى آنها هستید مسئولید»!(2)
این بحث دامنه دار را با حدیثى از امیر مؤمنان على(علیه السلام) پایان مى دهیم، امام(علیه السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود: عَلِّمُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمُ الْخَیْرَ، وَ أَدِّبوُهُمْ: «منظور این است که خود و خانواده خویش را نیکى بیاموزید و آنها را ادب کنید».(3)

* * *

1 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 372.
2 ـ «مجموعه ورّام»، جلد اول، صفحه 6.
3 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 244.