این آیه که آخرین آیه سوره «طلاق» است، اشاره پرمعنى روشنى به عظمت قدرت خداوند در آفرینش آسمان ها و زمین، و نیز هدف نهائى این آفرینش دارد، و بحث هائى را که در آیات گذشته پیرامون وعده ثواب عظیم به مؤمنان پرهیزگار، و همچنین وعده هائى که به گشودن گره مشکلات آنها داده، تکمیل مى کند، بدیهى است، خداوندى که قدرت بر این آفرینش عظیم دارد، توانائى بر انجام آن وعده ها در این جهان و جهان دیگر نیز دارد.
نخست مى فرماید: «خداوند همان کسى است که هفت آسمان را آفرید» (اللّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماوات).
«و از زمین نیز همانند آن» (وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ).
یعنى همان گونه که آسمان ها «هفتگانه»اند زمین ها نیز هفتگانه مى باشند، و این تنها آیه اى از قرآن مجید است که اشاره به زمین هاى هفتگانه مى کند.
اکنون ببینیم منظور از این آسمان هاى هفتگانه و زمین هاى مشابه آن چیست؟ در این زمینه در جلد اول، ذیل آیه 29 سوره «بقره» و در جلد بیستم، ذیل آیه 12 سوره «فصلت»، بحث هاى مشروحى داشتیم، لذا در اینجا به اشاره فشرده اى قناعت مى کنیم، و آن این که:
ممکن است، منظور از عدد هفت، همان کثرت باشد; زیرا این تعبیر در قرآن مجید و غیر آن، گاه به معنى کثرت آمده است، مثلاً مى گوئیم: اگر هفت دریا را هم بیاورى کافى نیست.
بنابراین، منظور از هفت آسمان و هفت زمین، تعداد عظیم و کثیر کواکب آسمانى و کراتى مشابه زمین است.
اما، اگر عدد هفت را براى «تعداد» و شماره بدانیم، مفهوم آن وجود هفت آسمان مى شود، و با توجه به آیه 6 سوره «صافات» که مى گوید: إِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَة الْکَواکِبِ: «ما آسمان نزدیک (آسمان اول) را با کواکب و ستارگان زینت بخشیدیم» روشن مى شود که، آنچه ما مى بینیم و علم و دانش بشر به آن احاطه دارد، همه مربوط به آسمان اول است، و ماوراى این ثوابت و سیارات، شش عالم دیگر وجود دارد که از دسترس علم ما بیرون است.
این، در مورد آسمان هاى هفتگانه، و اما در مورد زمین هاى هفتگانه ممکن است اشاره به طبقات مختلف کره زمین باشد، زیرا امروز ثابت شده که زمین از قشرهاى گوناگونى تشکیل یافته.
و یا اشاره به اقلیم هاى هفتگانه روى زمین; چرا که هم در گذشته و هم امروز، کره زمین را به هفت «منطقه» تقسیم مى کردند (البته طرز تقسیم در گذشته و امروز متفاوت است، امروز زمین به دو منطقه منجمد شمالى و جنوبى و دو منطقه معتدله و دو منطقه حاره و یک منطقه استوائى تقسیم مى شود، اما در گذشته اقلیم هاى هفتگانه به شکل دیگرى تقسیم مى شد).
و ممکن است در اینجا نیز عدد هفت که از تعبیر «مِثْلَهُنَّ» استفاده مى شود، براى «تکثیر» و اشاره به زمین هاى متعددى باشد که در عالم هستى وجود دارد.
تا آنجا که بعضى از دانشمندان فلکى مى گویند: کراتى که مشابه کره زمین، بر گرد خورشیدها در این عالم بزرگ گردش مى کند، حداقل سیصد میلیون کره است!.(1)-(2)
هر چند، با اطلاعات کمى که ما از ماوراى منظومه شمسى داریم، به دست دادن عدد در این زمینه کار مشکلى است، ولى به هر حال، دانشمندان دیگر فلکى نیز تأکید مى کنند که در کهکشانى که منظومه شمسى جزء آن است، میلیون ها میلیون کره وجود دارد که در شرایطى مشابه کره زمین قرار گرفته، و مرکز حیات و زندگى مى باشد.
البته، ممکن است پیشرفت علم و دانش بشر در آینده، اطلاعات بیشترى درباره تفسیر این گونه آیات در اختیار ما بگذارد.
آنگاه، به مسأله تدبیر این عالم بزرگ به وسیله فرمان خداوند اشاره کرده مى افزاید: «امر و فرمان او در میان آنها پیوسته نازل مى شود» (یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ).
پیدا است منظور از «أَمْر» در اینجا همان فرمان تکوینى خداوند در مورد تدبیر این عالم بزرگ و آسمان ها و زمین هاى هفتگانه است; چرا که او پیوسته با فرمان مخصوص خود، آنها را در مسیر منظمى هدایت و رهبرى مى کند.
در حقیقت این آیه، شبیه آیه 5 سوره «سجده» که مى فرماید: یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ: «او تدبیر امور از آسمان به زمین مى کند». به هر حال، اگر تدبیر او لحظه اى از این عالم برداشته شود، نظام همگى در هم مى ریزد، و راه فنا پیش مى گیرند.
و در پایان، به هدف این آفرینش عظیم اشاره کرده، مى گوید: «اینها همه به خاطر آن است که شما بدانید خداوند بر هر چیزى توانا است و علم و آگاهى او به همه چیز احاطه دارد» (لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَلى کُلِّ شَیْء قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْء عِلْماً).
چه تعبیر جالبى که هدف این آفرینش عظیم را، آگاهى انسان از صفات خدا از علم و قدرت او مى شمرد، که آگاهى از این دو صفت براى تربیت انسان کافى است.
انسان، باید بداند او بر تمام اسرار وجودش احاطه دارد، و از همه اعمالش باخبر است، و نیز بداند وعده هایش در زمینه معاد و رستاخیز، در زمینه پاداش و کیفر، و در زمینه وعده پیروزى مؤمنان تخلف ناپذیر است.
آرى، خدائى که چنین «علم» و «قدرتى» دارد و نظام عالم هستى را اداره مى کند، اگر احکامى در زمینه زندگى انسان ها، در رابطه با طلاق و حقوق زنان قرار داده، همگى روى حساب دقیق و متقن است.
در زمینه «هدف آفرینش» بحث مشروحى ذیل آیه 56 «ذاریات»، جلد 22 تفسیر «نمونه» داشته ایم.
قابل توجه این که: در آیات مختلف قرآن، اشاراتى به هدف آفرینش انسان یا مجموع این جهان شده، که در بدو امر ممکن است مختلف به نظر برسد، ولى با دقت مى بینیم همه به یک حقیقت بازمى گردند:
1 ـ در آیه 56 «ذاریات»، هدف آفرینش انسان و جنّ را «عبادت» مى شمرد (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ).
2 ـ در آیه 7 سوره «هود»، هدف آفرینش آسمان ها و زمین را آزمون بشر معرفى مى کند (وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّام وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً).
3 ـ در آیه 119 «هود»، هدف را رحمت الهى مى شمرد (وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ).
4 ـ و بالاخره در آیه مورد بحث، هدف را علم و آگاهى از صفات خدا دانسته است (لِتَعْلَمُوا...).
کمى دقت در این آیات، نشان مى دهد، بعضى مقدمه براى بعضى دیگر است، آگاهى و معرفت، مقدمه اى است براى بندگى و عبادت ، و آن نیز مقدمه اى است براى آزمون و تربیت بشر، و آن هم مقدمه اى است براى بهره گیرى از رحمت خدا (دقت کنید).

* * *

خداوندا! اکنون که ما را به هدف آفرینش بزرگت آشنا فرمودى، در وصول به این هدف بزرگ ما را یارى کن!
پروردگارا! علم و قدرتت بى پایان و رحمتت نیز بى انتها است، ما را از این رحمت بى انتها بهره اى عنایت فرما!
بارالها! قرآن و پیامبر را براى بیرون بردن مؤمنان از ظلمات به نور نازل کردى ما را از ظلمت گناه و هواى نفس بیرون بر، و قلب ما را به نور ایمان و تقوا روشن نما!
 
آمِیْنَ یا رَبَّ العالَمِیْنَ
 پایان سوره طلاق(3)

* * *

1 ـ تفسیر «مراغى»، جلد 28، صفحه 151.
در حدیثى که از امیر مؤمنان على(علیه السلام) نقل شده نیز مى خوانیم: لِهذِهِ النُّجُومُ الَّتِى فِى السَّماءِ مَدائِنُ مِثْلُ الْمَدائِنِ الَّتِى فِى الاْ َرْضِ: «این ستارگانى که در آسمان است شهرهائى همچون شهرهاى روى زمین دارند» (تفسیر برهان، جلد 4، صفحه 15).
2 ـ احتمال چهارمى نیز در تفسیر این آیه وجود دارد که از آنچه در بالا آمد گسترده تر است و آن این که: اطراف کره زمین از هر سو نگاه کنى ستاره ها و کهکشان ها نمایان است، بنابراین همان گونه که در بالاى سرِ ما ستارگان آسمان فراوانند، در زیر پاى ما (یعنى) آن طرف کره زمین نیز اگر بایستیم بالاى سرِ ما ستارگان فراوان و کهکشان هاى بسیار قرار دارد، بر این اساس آسمان به معنى بالاى سرِ ما و زمین به معنى زیر پاى ما مى باشد و در هر طرف عوالم هفتگانه (عوالم بسیار) وجود دارد: قسمتى نسبت به ما آسمان است و قسمتى نسبت به ما زمین.
3 ـ تصحیح: 28 / 1 / 1383.