منظور از توکل بر خدا، این است که، انسان تلاشگر، کار خود را به او واگذارد و حل مشکلات خویش را از او بخواهد، خدائى که از تمام نیازهاى او آگاه است، خدائى که نسبت به او، رحیم و مهربان است، و خدائى که قدرت بر حل هر مشکلى دارد.
کسى که داراى روح توکل است، هرگز یأس و نومیدى را به خود راه نمى دهد، در برابر مشکلات احساس ضعف و زبونى نمى کند، در برابر حوادث سخت، مقاوم است، و همین فرهنگ و عقیده چنان قدرت روانى به او مى دهد که، مى تواند بر مشکلات پیروز شود.
و از سوى دیگر، امدادهاى غیبى که به متوکلان نوید داده شده است، به یارى او مى آیند، و او را شکست و ناتوانى رهائى مى بخشند.
در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) آمده است: از پیک وحى خدا، «جبرئیل»، پرسیدم: توکّل چیست؟
گفت: الْعِلْمُ بِأَنَّ الْمَخْلُوقَ لایَضُرُّ وَ لایَنْفَعُ، وَ لایُعْطِی وَ لایَمْنَعُ، وَ اسْتِعْمالُ الْیَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ، فَإِذا کانَ الْعَبْدُ کَذلِکَ لَمْ یَعْمَلْ لِأَحَد سِوَى اللّهِ، وَ لَمْ یَرْجُ وَ لَمْ یَخَفْ سِوَى اللّهِ، وَ لَمْ یَطْمَعْ فِی أَحَد سِوَى اللّهِ فَهذا هُوَ التَّوَکُّلُ:
«حقیقت توکل این است که انسان بداند: مخلوق، نه زیان مى رساند، و نه نفع، نه عطا مى کند و نه منع، چشم امید از خلق برداشتن (و به خالق دوختن) هنگامى که چنین شود، انسان جز براى خدا کار نمى کند، به غیر او امید ندارد ، از غیر او نمى ترسد، و دل به کسى جز او نمى بندد، این روح توکل است».(1)
«توکل» با این محتواى عمیق، شخصیت تازه اى به انسان مى بخشد، و در تمام اعمال او اثر مى گذارد، لذا در حدیثى مى خوانیم پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در شب معراج از پیشگاه خداوند سؤال کرد: پروردگارا! أَىُّ الْأَعْمالِ أَفْضَلُ: «چه عملى از همه اعمال برتر است».
خداوند متعال فرمود: لَیْسَ شَىْءٌ عِنْدِى أَفْضَلُ مِنَ التَّوَکُّلِ عَلَىَّ وَ الرِّضا بِما قَسَمْتُ:
«چیزى در نزد من افضل و برتر از توکل بر من، و خشنودى به آنچه قسمت کرده ام نیست».(2)
بدیهى است، توکل به این معنى، همیشه توأم با جهاد و تلاش و کوشش است، نه تنبلى و فرار از مسئولیت ها.
شرح دیگرى در این زمینه در جلد دهم، صفحه 295 به بعد (ذیل آیه 12 سوره «ابراهیم») آورده ایم.

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 69، صفحه 373، حدیث 19.
2 ـ «سفینة البحار»، جلد 2، صفحه 683، ماده «وکل».