از مجموع آیات فوق، نشانه هاى متعددى براى منافقان، استفاده مى شود، که در یک جمع بندى مى توان، آن را در ده نشانه، خلاصه کرد:
1 ـ دروغ گوئى صریح و آشکار (وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ).
2 ـ استفاده از سوگندهاى دروغین براى گمراه ساختن مردم (اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً).
3 ـ عدم درک واقعیات، بر اثر رها کردن آئین حق، بعد از شناخت آن (لایَفْقَهُونَ).
4 ـ داشتن ظاهرى آراسته و زبانى چرب، على رغم تهى بودن درون و باطن (وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ).
5 ـ بیهودگى در جامعه و عدم انعطاف در مقابل حق، همچون یک قطعه چوب خشک (کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ).
6 ـ بدگمانى، ترس و وحشت از هر حادثه و هر چیز، به خاطر خائن بودن (یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَة عَلَیْهِمْ).
7 ـ حق را به باد سخریه و استهزاء گرفتن (لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ).
8 ـ فسق و گناه (إِنَّ اللّهَ لایَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ).
9 ـ خود را مالک همه چیز دانستن، و دیگران را محتاج به خود پنداشتن (هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّى یَنْفَضُّوا).
10 ـ خود را عزیز و دیگران را ذلیل، تصور کردن (لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ).
بدون شک، نشانه هاى منافق منحصر به اینها نیست، و از آیات دیگر قرآن، روایات اسلامى و «نهج البلاغه» نیز، نشانه هاى متعدد دیگرى براى آنها استفاده مى شود، حتى در معاشرت هاى روزمره مى توان به اوصاف و ویژگى هاى دیگرى از آنها پى برد، ولى، آنچه در آیات این سوره آمده، قسمت مهم و قابل توجهى از این اوصاف است.
در «نهج البلاغه» خطبه اى مخصوص توصیف منافقان است، در قسمتى از آن خطبه چنین آمده است:
«اى بندگان خدا! شما را به تقوا و پرهیزکارى سفارش مى کنم و از منافقان برحذر مى دارم; چرا که آنها گمراه و گمراه کننده اند، خطاکار و غلط اندازند.
هر روز به رنگ تازه اى درمى آیند، و به قیافه ها و زبان هاى مختلف خودنمائى مى کنند.
از هر وسیله اى براى فریفتن و درهم شکستن شما بهره مى گیرند و در هر کمین گاهى به کمین شما نشسته اند.
بدباطن و خوش ظاهرند، پیوسته، مخفیانه براى فریب مردم گام برمى دارند، و از بیراهه ها حرکت مى کنند.
گفتارشان به ظاهر شفابخش، اما کردارشان، دردى است درمان ناپذیر.
بر رفاه و آسایش مردم، حسد مىورزند، و اگر کسى گرفتار بلائى شود خوشحالند.
همواره امیدواران را مأیوس مى کنند و همه جا آیه یأس مى خوانند.
آنها در هر راهى، کشته اى دارند! و براى نفوذ در هر دلى، راهى! و براى هر مصیبتى، اشک ساختگى مى ریزند!
مدح و ثنا به یکدیگر، قرض مى دهند، و از یکدیگر انتظار پاداش دارند.
در تقاضاهاى خود اصرار مىورزند، و در ملامت، پرده درى مى کنند، و هر گاه حکمى کنند، از حدّ تجاوز مى نمایند.
در برابر هر حقى، باطلى ساخته، و در مقابل هر دلیلى، شبهه اى، براى هر زنده اى، عامل مرگى، براى هر درى، کلیدى، و براى هر شبى، چراغى تهیه دیده اند!
براى رسیدن به مطامع خویش، گرمى بازار خود و فروختن کالا به گران ترین قیمت، تخم یأس در دل ها مى پاشند.
باطل خود را شبیه حق جلوه مى دهند، و در توصیف ها، راه فریب پیش مى گیرند.
طریق وصول به خواسته خود را آسان، و طریق خروج از دامشان را تنگ و پر پیچ و خم جلوه مى دهند.
آنها دار و دسته شیطان و شراره هاى آتش دوزخند! همان گونه که خداوند فرموده: أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ: «آنها حزب شیطانند، بدانید حزب شیطان زیانکارند»!(1)
در این خطبه غرا به اوصاف زیادى از آنها اشاره شده که بحث هاى گذشته را تکمیل مى کند.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 194 (از ذکر متن خطبه براى رعایت اختصار صرف نظر شد).