براى نخستین آیه مورد بحث، شأن نزولهاى متعددى نقل شده از جمله این که:
آیه مزبور یک سال بعد از هجرت، درباره منافقان نازل شده است، به خاطر این که روزى از «سلمان فارسى» پرسیدند: از آنچه در «تورات» است براى ما سخن بگو!، چرا که در «تورات» مسائل شگفت انگیزى است (و به این وسیله مى خواستند نسبت به قرآن، بى اعتنائى کنند) در این هنگام، آیات آغاز سوره «یوسف» نازل شد، «سلمان» به آنها گفت: این قرآن «احسن القصص» و بهترین سرگذشتها است، و براى شما از غیر آن نافع تر است.
مدتى از تکرار سؤال خوددارى کردند، باز به سراغ «سلمان» آمدند و همان خواهش را تکرار کردند، در این هنگام، آیه: أَللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِىَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ...: «خداوند بهترین سخن را نازل کرده کتابى که آیاتش (از نظر لطف و زیبائى و معنى) همانند یکدیگر است آیاتى مکرر دارد (اما تکرارى شوق انگیز) که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانى که در برابر پروردگارشان خاشعند مى افتد...» نازل شد.(1)
باز، مدتى از تکرار این سؤال، خوددارى کردند و بار سوم به سراغ «سلمان» آمدند و همان درخواست را تکرار کردند، در این هنگام، آیه مورد بحث نازل شد (و آنها را مؤاخذه کرد که: آیا موقع آن نرسیده است که در برابر نام خدا خشوع کنید و از این سخنان دست بردارید).
در شأن نزول دیگرى، آمده است: یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله) در «مکّه» در خشکسالى و زندگى سختى به سر مى بردند، هنگامى که مهاجرت کردند به فراوانى و نعمت رسیدند وضع آنها دگرگون شد، و قساوت بر قلوب عده اى چیره گشت، در حالى که لازم بود، بر ایمان و یقین و اخلاص آنها، به خاطر مصاحبت با قرآن افزوده شود (آیه فوق نازل شد و به آنها هشدار داد).(2)
پاره اى از شأن نزولهاى دیگر نیز، در زمینه این آیه، به چشم مى خورد که چون حکایت از «مکّى» بودن آیه مى کند، قابل اعتماد نیست، زیرا مشهور این است که تمام این سوره در «مدینه» نازل شده است.

* * *

1 ـ زمر، آیه 23.
2 ـ «مجمع البیان»، جلد 9، صفحه 237 ـ در تفسیر «درّ المنثور» نیز شأن نزولهائى از جمله شأن نزولى شبیه به شأن نزول دوم آمده است (درّ المنثور، جلد 6، صفحه 175) ـ «بیضاوى» نیز در تفسیر خود (انوار التنزیل) این شأن نزول را آورده است.