تعبیر به «قرضاً حسناً» در آیه فوق، اشاره اى به این حقیقت است که وام دادن، خود انواع و اقسامى دارد که، بعضى را «وام نیکو» و بعضى را «وام کم ارزش» و یا حتى «بى ارزش» مى توان شمرد.
قرآن مجید «شرائط وام نیکو» را در برابر خداوند، یا به تعبیر دیگر «انفاق ارزشمند» را در آیات مختلف بیان کرده است، و بعضى از مفسران از جمع آورى آن، ده شرط استفاده کرده اند.
1 ـ از بهترین قسمت مال انتخاب شود، نه از اموال کم ارزش: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لاتَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلاّ أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ غَنِىٌّ حَمِیدٌ: «اى کسانى که ایمان آورده اید از اموال پاکیزه اى که به دست آورده اید، یا از زمین براى شما خارج ساخته ایم، انفاق کنید، و به سراغ قسمتهاى ناپاک براى انفاق نروید در حالى که خودتان حاضر نیستید آنها را بپذیرید، مگر از روى اغماض، و بدانید خداوند بى نیاز و شایسته ستایش است».(1)
2 ـ از اموالى که مورد نیاز انسان است باشد، چنان که مى فرماید: وَ یُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ: «آنها دیگران را بر خود مقدم مى دارند هر چند شخصاً شدیداً نیازمند باشند».(2)
3 ـ به کسانى انفاق کند که سخت به آن نیازمندند و اولویتها را در نظر گیرد: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ: «انفاق شما (مخصوصاً) براى نیازمندانى باشد که در راه خدا در محاصره قرار گرفته اند».(3)
4 ـ انفاق اگر مکتوم باشد بهتر است: وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوها الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ: «هر گاه آنها را مخفى ساخته و به نیازمندان بدهید براى شما بهتر است».(4)
5 ـ هرگز منت و آزارى با آن همراه نباشد: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الأَذى: «اى کسانى که ایمان آورده اید انفاقهاى خود را با منت و آزار باطل نکنید».(5)
6 ـ انفاق باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد: یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ: «کسانى که اموالشان را براى جلب خشنودى خداوند انفاق مى کنند».(6)
7 ـ آنچه را انفاق مى کند کوچک و کم اهمیت بشمرد، هر چند ظاهراً بزرگ باشد: وَ لاتَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ: «به هنگام انفاق منت مگذار و آن را بزرگ مشمر».(7)-(8)
8 ـ از اموالى باشد که به آن دل بسته است و مورد علاقه او است: لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ: «هرگز به حقیقت نیکوکارى نمى رسید مگر این که از آنچه دوست دارید انفاق کنید».(9)
9 ـ هرگز خود را مالک حقیقى تصور نکند، بلکه خود را واسطه اى میان خالق و خلق بداند: وَ أَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ: «انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است».(10)
10 ـ و قبل از هر چیز باید انفاق از اموال حلال باشد، چرا که خداوند فقط آن را مى پذیرد: إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ: «خداوند تنها از پرهیزگاران قبول مى کند».(11)
و در حدیث آمده که پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: لایَقْبَلُ اللّهُ صَدَقَةً مِنْ غُلُول: «خداوند هیچگاه انفاقى را که از طریق خیانت است نمى پذیرد».(12)
آنچه گفته شد، در واقع قسمت مهمى از اوصاف و شرائط لازم است، ولى منحصر به اینها نیست، و با دقت و تأمل در آیات و روایات اسلامى، به شرایط دیگرى نیز مى توان دست یافت.
ضمناً آنچه گفته شد، بعضى از شرائط «واجب» محسوب مى شود (مانند عدم منت، آزار و تظاهر) و بعضى از شرائط «کمال» است (مانند ایثار به نفس در موقع حاجت خویشتن) که عدم وجود آن ارزش انفاق را از میان نمى برد، هر چند در سطح اعلا قرار ندارد.
و نیز آنچه گفته شد، گر چه در مورد انفاق (وام به خداوند) بود، ولى بسیارى از آنها در مورد وامهاى معمولى نیز، صادق است، و به اصطلاح از شرائط لازم، یا شرط کمال «قرض الحسنه» مى باشد.
درباره اهمیت «انفاق در راه خدا» شرح مبسوطى ذیل آیه 261 تا 267 سوره «بقره» آورده ایم (جلد 2 تفسیر نمونه صفحه 232 تا 257).

* * *

1 ـ بقره، آیه 267.
2ـ حشر، آیه 9.
3 ـ بقره، آیه 273.
4 ـ بقره، آیه 271.
5 ـ بقره، آیه 264.
6 ـ بقره، آیه 265.
7 ـ مدثر، آیه 6.
8 ـ این آیه تفسیرهاى متعددى دارد که یکى از آنها همان است که در بالا گفته شد، شرح بیشتر را به خواست خدا در تفسیر سوره «مدّثر» مطالعه خواهید کرد.
9 ـ آل عمران، آیه 92.
10 ـ حدید، آیه 7.
11 ـ مائده، آیه 27.
12 ـ این اوصاف دهگانه را مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» و «فخر رازى» در تفسیر «کبیر» و «آلوسى» در «روح المعانى» آورده، و ما با مختصر تغییر و تکمیل در بالا ذکر کردیم.