از لحظات حساسى که آدمى را سخت در فکر فرو مى برد، لحظه احتضار و پایان عمر است، در آن لحظه که کار از کار گذشته، اطرافیان مأیوس و نومید به شخص محتضر نگاه مى کنند، مى بینند همچون شمعى ـ که عمرش پایان گرفته ـ آهسته آهسته خاموش مى شود، با زندگى وداع مى گوید، و هیچ کارى از دست هیچ کس ساخته نیست.
آرى، ضعف و ناتوانى کامل انسان، در این لحظات حساس آشکار مى شود، نه تنها در زمانهاى گذشته که، امروز با تمام تجهیزات فنى و پزشکى، و حضور تمام وسائل درمانى، این ضعف و زبونى به هنگام احتضار، درست همانند گذشته، مشهود و آشکار است.
قرآن مجید، در تکمیل بحثهاى معاد و پاسخگوئى به منکران و مکذبان، ترسیم گویائى از این لحظه کرده، مى گوید: «پس چرا هنگامى که جان به گلوگاه مى رسد، توانائى بازگرداندن آن را ندارید»؟! (فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ).(1)
* * *
«و شما در این حال نظاره مى کنید و کارى از دستتان ساخته نیست» (وَ أَنْتُمْ حِینَئِذ تَنْظُرُونَ).
مخاطب در اینجا اطرافیان محتضرند، چرا که از یکسو، حال او را نظاره مى کنند، و از سوى دیگر، ضعف و ناتوانى خود را مشاهده مى نمایند، و از سوى سوم، توانائى خدا بر همه چیز را، و بودن مرگ و حیات در دست او، و نیز مى دانند خودشان هم چنین سرنوشتى را در پیش دارند.(2)
* * *
بعد از آن مى افزاید: «در حالى که ما از شما به او نزدیکتریم، و فرشتگان ما که آماده قبض روح او هستند نیز نزدیکتر از شما مى باشند ولى شما نمى بینید» (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لکِنْ لاتُبْصِرُونَ).
ما به خوبى مى دانیم در باطن جان محتضر، چه مى گذرد؟ و در عمق وجودش چه غوغائى برپا است؟ و مائیم که فرمان قبض روح او را در سرآمد معینى صادر کرده ایم، شما تنها ظواهر حال او را مى بینید، و از چگونگى انتقال او از این سرا به سراى دیگر، و طوفانهاى سختى که در این لحظه برپا است، بى خبرید.
بنابراین، منظور از این آیه، نزدیکى خداوند به شخص محتضر است، هر چند بعضى احتمال داده اند: منظور نزدیکى فرشتگان قبض ارواح مى باشد، ولى، تفسیر اول با ظاهر آیه هماهنگ تر است.
به هر حال، نه تنها در این موقع، بلکه در همه حال، خداوند از همه کس به ما نزدیکتر است، حتى او نزدیکتر از ما به ما است، هر چند ما بر اثر ناآگاهى از او دوریم، ولى ظهور و بروز این معنى در لحظه جان دادن از هر موقع، واضحتر است.
* * *
آنگاه براى تأکید بیشتر، و روشن ساختن همین حقیقت، مى افزاید: «اگر شما هرگز در برابر اعمالتان جزا داده نمى شوید...» (فَلَوْلا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ).
* * *
«پس او را بازگردانید، اگر راست مى گوئید» (تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).
این ضعف و ناتوانى شما، دلیلى است بر این که مالک مرگ و حیات، دیگرى است، و پاداش و جزاء در دست او است، و او است که مى میراند و زنده مى کند.
«مَدِینین» جمع «مدین» از ماده «دین» به معنى «جزاء» است، و بعضى آن را به معنى «مربوبین» تفسیر کرده اند، یعنى اگر شما تحت ربوبیت دیگرى قرار ندارید، و مالک امر خویش هستید او را بازگردانید، این خود دلیل بر این است که، تحت حکومت دیگرى قرار دارید.
* * *
1 ـ آیه محذوفى دارد که از آیات بعد استفاده مى شود و در تقدیر چنین است: «فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ لاتَرْجِعُونَها وَ لاتَمْلِکُونَ شَیْئا» (مؤنث بودن فعل در اینجا به خاطر آن است که به «نفس» باز مى گردد).
2 ـ این که بعضى احتمال داده اند مخاطب در اینجا شخص محتضر است، بسیار بعید به نظر مى رسد; زیرا آیه بعد به خوبى روشن مى سازد که مخاطب اطرافیان او هستند.
