1 ـ در آیه 27 این سوره، بعد از ذکر نعمتهاى مختلف معنوى و مادى دنیا مى فرماید: «وَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ ذُوالْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» و در پایان سوره بعد از ذکر انواع نعمتهاى بهشتى مى فرماید: «تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِى الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» این دو تعبیر بیانگر این واقعیت است که، همه خطوط به ذات پاک او منتهى مى شود، و هر چه هست از ناحیه او است، دنیا از ناحیه او است، و عقبى نیز از ناحیه او است، و جلال و اکرام او همه چیز را فرا گرفته.
* * *
2 ـ در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: شخصى در محضرش دعا مى کرد و مى گفت: یا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ: «اى خداوندى که صاحب جلال و اکرامى» پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: قَدِ اسْتُجِیبَ لَکَ فَسَلْ: «اکنون که خدا را به این نام خواندى دعایت مستجاب شد هر چه مى خواهى بخواه»!.(1)
و در حدیث دیگرى آمده است: پیامبر(صلى الله علیه وآله) مردى را مشاهده کرد که ایستاده و مشغول نماز بود، بعد از رکوع و سجود و تشهد دعا کرد و در دعایش چنین گفت: «اللّهُمَّ إِنِّی أَسْئَلُکَ بَأَنَ لَکَ الْحَمْدَ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ وَحْدَکَ لاشَرِیْکَ لَکَ الْمَنّانُ بَدِیْعُ السَّمواتِ وَ الْاَرْضِ، یا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ، یا حَىُّ یا قَیُّومُ ، إِنِّی أَسْئَلُکَ...» پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: لَقَدْ دَعَا اللّهَ بِاسْمِهِ الْعَظِیْمِ الَّذِی إِذا دُعِىَ بِهِ أَجابَ، وَ إِذا سُئِلَ بِهِ أَعْطى: «این مرد خدا را به نام عظیمى خواند که هر گاه به آن دعا شود اجابت مى کند، و اگر به وسیله آن سؤال کنند، عطا مى فرماید».(2)
* * *
3 ـ در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر آیه «تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِى الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» فرمود: نَحْنُ جَلالُ اللّهِ وَ کَرامَتُهُ الَّتِی أَکْرَمَ اللّهُ الْعِبادَ بِطاعَتِنا: «ما جلال خداوند و کرامت او هستیم که، بندگان را به اطاعت ما گرامى داشته است».(3)
روشن است اهل بیت پیامبر(صلى الله علیه وآله) جز به سوى خدا دعوت نمى کنند، و جز به اطاعت او نمى خوانند، و هادیان راه و کشتیهاى نجات در این دریاى متلاطم زندگى دنیا هستند، و بنابراین، یکى از مصداقهاى جلال و اکرام الهى محسوب مى شوند; چه این که، خداوند به وسیله اولیائش، مردم را مشمول نعمت هدایت مى سازد.
* * *
4 ـ بعضى نقل کرده اند: نخستین بخش از قرآن مجید که در «مکّه» بر قریش آشکار خوانده شد، آیات آغاز همین سوره «الرحمن» بود، «عبداللّه بن مسعود» مى گوید: یاران رسول خدا(صلى الله علیه وآله) جمع شدند و گفتند: تاکنون «قریش» از قرآن هیچ نشنیده اند، در میان ما کیست که قرآن را آشکارا بر آنها بخواند؟ من گفتم: آن کس منم! گفتند: ما مى ترسیم تو را آزار دهند، بهتر این است: کسى این کار را بر عهده گیرد که قبیله نیرومندى داشته باشد، تا از او دفاع کنند.
گفتم: مرا به حال خود بگذارید، خداوند مدافع من است.
روز دیگر «ابن مسعود» در وسط روز، در کنار «مقام ابراهیم» قرار گرفت و در حالى که «قریش» در مجلس خود نشسته بودند، برخاست و با صداى بلند شروع کرد: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیْمِ الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ...» و همچنان ادامه داد، قریش خاموش شدند و گوش فرا دادند سپس گفتند: «این مرد بى سر و پا چه مى گوید»؟! بعضى گفتند: او قسمتى از سخنانى را که محمّد(صلى الله علیه وآله) آورده است تلاوت مى کند، برخاستند و محکم بر صورت او کوبیدند، ولى او همچنان به تلاوت سوره تا آنجا که خدا مى خواست ادامه داد.
سپس به سوى اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) برگشت در حالى که آثار زخم بر صورتش نمایان بود، گفتند: ما از همین بر تو مى ترسیدیم!
«ابن مسعود» گفت: هرگز این دشمنان خدا در نظر من این اندازه کوچک نبودند، اگر مى خواهید فردا هم ادامه مى دهم، ابداً ترس ندارم، گفتند: نه، همین مقدار کافى است، آنچه را که آنها نمى خواستند بر آنها خواندى.(4)
به همین دلیل «ابن مسعود» را نخستین کسى مى شمرند که، قرآن را در «مکّه» آشکارا براى مشرکان خواند.(5)
* * *
خداوندا! تو ذو الجلال و الاکرامى، به جلال و اکرامت سوگند که ما را از نعمتها و مواهب بهشتى محروم مگردان!
پروردگارا! دایره رحمتت بسیار گسترده است، هر چند ما عملى که شایسته آن باشد انجام نداده ایم، آنچه لایق مقام رحمانیت تو است با ما رفتار کن!
بار الها! ما هیچ یک از نعمتهاى تو را تکذیب نمى کنیم، و خود را همواره غرق احسان تو مى دانیم، آنها را بر ما مستدام دار!
آمِیْنَ یا رَبَّ العالَمِیْنَ
پایان سوره الرحمن
8 / جمادى الاول / 1406
29 / 10 / 1364
* * *
1 و 2 ـ تفسیر «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 153.
3 ـ تفسیر «برهان»، جلد 4، صفحه 272.
4 ـ «سیره ابن هشام»، جلد 1، صفحه 336.
5 ـ «اسد الغابة»، جلد 3، صفحه 257.
