در ادامه بحث گذشته که، پیرامون «دو بهشت خائفان» با ویژگیهاى و الا سخن مى گفت، در این آیات از «دو بهشت» سخن مى گوید که، در مرحله پائین ترى و طبعاً براى افرادى است که، در سطح پائین ترى از ایمان و خوف از پروردگار قرار دارند، و به تعبیر دیگر، هدف، بیان وجود سلسله مراتب به تناسب ایمان و عمل صالح است.
نخست مى فرماید: «و پائین تر از آنها دو بهشت دیگر است» (وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ).
براى این جمله، دو تفسیر ذکر کرده اند: نخست، همان که در بالا گفتیم، تفسیر دیگر این که: تعبیر «مِنْ دُونِهِما» یعنى غیر از آن دو بهشت، دو بهشت دیگر براى همان مؤمنان است که، به عنوان تنوع در میان این باغهاى بهشتى در گردشند; چرا که طبع آدمى تنوع طلب است و از آن لذت مى برد.
ولى، با توجه به لحن این آیات، و همچنین روایاتى که در تفسیر آن وارد شده، تفسیر اول مناسب تر به نظر مى رسد.
در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود: جَنَّتانِ مِنْ فِضَّة آنِیَتُهُما وَ ما فِیْهِما وَ جَنَّتانِ مِنْ ذَهَب آنِیَتُهُما وَ ما فِیْهِما: «دو بهشت که بناى آنها و هر چه در آنها است از نقره است، و دو بهشت است که بناى آنها و هر چه در آنها است از طلا است» (تعبیر به طلا و نقره ممکن است اشاره به تفاوت ارزش مواهب آنها باشد).(1)
در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر همین آیه فرمود: لاتَقُولَنَّ الْجَنَّةُ واحِدَةٌ، إِنَّ اللّهَ یَقُولُ: «وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ» وَ لاتَقُولَنَّ: دَرَجَةٌ واحِدَةٌ إِنَّ اللّهَ یَقُولُ: «دَرَجاتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضِ» إِنَّما تَفاضَلَ الْقَوْمُ بِالْاَعْمالِ: «نگو بهشت یکى است; چرا که خداوند مى گوید: «غیر از آن دو بهشت، دو بهشت دیگر است»، و نگو، درجه واحدى است; چرا که خداوند مى فرماید: «درجاتى است که بعضى بالاتر از بعض دیگر است» و این تفاوت به خاطر اعمال مى باشد».(2)
روى همین اصل، در حدیثى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) آمده است: جَنَّتانِ مِنْ ذَهَب لِلْمُقَرَّبِیْنَ، وَ جَنَّتانِ مِنْ وَرَق لِأَصْحابِ الْیَمِیْنِ: «دو بهشت از طلا است براى مقربان، و دو بهشت از نقره براى اصحاب الیمین».(3)
* * *
سپس، مى افزاید: «کدام یک از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید» (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
* * *
بعد، به پنج ویژگى این دو بهشت ـ که بعضى با آنچه درباره دو بهشت سابق گفته شد، شباهت دارد و بعضى متفاوت است ـ، پرداخته، مى گوید: «هر دو کاملاً خرّم و سرسبزند» (مُدْهامَّتانِ).
«مُدْهامَّتانِ» از ماده «اِدْهِیْمام» و از ریشه «دُهْمَه» (بر وزن تهمه) در اصل، به معنى «سیاهى» و «تاریکى شب» است، سپس به سبز پر رنگ نیز اطلاق شده است، و از آنجا که چنین رنگى، نشانه نهایت شادابى و طراوت گیاهان و درختان است، این تعبیر بیانگر نهایت خرمى آن دو بهشت است.
* * *
باز در اینجا اضافه مى کند: «کدام یک از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
* * *
در آیه بعد، به توصیف دیگرى پرداخته، مى گوید: «در آنها دو چشمه در حال فوران است» (فِیهِما عَیْنانِ نَضّاخَتانِ).
«نَضّاخَتان» از ماده «نضخ» به معنى «فوران آب» مى باشد.
* * *
دگر بار از جن و انس به صورت یک استفهام انکارى مى پرسد: «کدامین نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
* * *
آیه بعد، درباره میوه هاى این دو بهشت، چنین مى گوید: «در آنها میوه هاى فراوان، و درخت خرما و انار است» (فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّانٌ).
بدون شک، «فاکِهَة» مفهوم گسترده اى دارد، و همه انواع میوه را شامل مى شود، ولى اهمیت «خرما» و «انار» سبب شده که، بالخصوص از آن دو نام برده شود، و این که، بعضى از مفسران پنداشته اند: این دو میوه در مفهوم «فاکهة» داخل نیست، اشتباه است; زیرا علماى لغت آن را انکار کرده اند، و اصولاً عطف «خاص» بر «عام» در مواردى که امتیازى موجود باشد، کاملاً معمول است، چنان که در آیه 98 سوره «بقره» مى خوانیم: مَنْ کانَ عَدُوّاً لِلّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ: «کسى که دشمن خدا و ملائکه و فرستادگان او و جبرئیل و میکائیل باشد (کافر است و) خداوند دشمن کافران مى باشد».
در اینجا «جبرئیل» و «میکائیل» که دو نفر از فرشتگان بزرگ خدا هستند، بعد از ذکر «ملائکه» به طور عام، مورد توجه قرار گرفته اند.
* * *
باز همان سؤال را تکرار کرده، مى فرماید: «کدامین نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انکار مى کنید»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).
* * *
1 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیات مورد بحث.
2 ـ همان مدرک.
3 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 146 ـ چنان که گفتیم، تعبیر به طلا و نقره ممکن است، اشاره به تفاوت مرتبه این دو بهشت باشد.
