این سوره، در «مکّه» نازل شده و داراى 78 آیه است

محتواى سوره الرحمن

این سوره به طور کلى، بیانگر نعمتهاى مختلف «معنوى» و «مادى» خداوند است که بر بندگان خود ارزانى داشته، و آنها را غرق در آن ساخته است، به طورى که مى توان نام این سوره را سوره «رحمت» یا سوره «نعمت» گذارد، و به همین دلیل با نام مبارک «الرحمن» که «رحمت واسعه الهى» را بازگو مى کند، آغاز شده، و با اجلال و اکرام خداوند، پایان گرفته، و 31 بار جمله «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» ـ که به وسیله آن از بندگانش اقرار بر نعمتهاى خود مى گیرد ـ در آن ذکر شده است.
بنابراین، از یک نظر مجموع سوره، یک بخشِ به هم پیوسته، پیرامون نعمتهاى خداوند منّان است، و اما از نظر دیگر، مى توان محتواى آن را به پنج بخش تقسیم کرد:
«بخش اول» که مقدمه و آغاز سوره است، از نعمتهاى بزرگ خلقت، تعلیم و تربیت، حساب و میزان، وسائل رفاهى انسان، و غذاهاى روحى و جسمى او سخن مى گوید.
«بخش دوم» توضیحى است بر مسأله چگونگى آفرینش انس و جن.
«بخش سوم» بیانگر نشانه ها و آیات خداوند در زمین و آسمان است.
در «بخش چهارم» از نعمتهاى دنیوى فراتر رفته، سخن از نعمتهاى جهان دیگر است که با دقت و ظرافت خاصى ریزه کارى هاى نعمتهاى بهشتى، اعم از باغها، چشمه ها، میوه ها، همسران زیبا و باوفا، و انواع لباسها، توضیح داده شده است.
و بالاخره در «بخش پنجم» این سوره، اشاره کوتاهى به سرنوشت مجرمان و قسمتى از مجازاتهاى دردناک آنها آمده است، ولى از آنجا که اساس سوره بر بیان رحمت الهى است، در این قسمت توضیح زیادى داده نشده، به عکس نعمتهاى بهشتى، که به طور مشروح و گسترده آمده است، آنچنان که دلهاى مؤمنان را غرق سرور و امید کرده، غبار غم را از دل برمى دارد، و نهال شوق را در خاطر مى نشاند.
تکرار آیه ««فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»، آن هم در مقطعهاى کوتاه، آهنگ جالب و زیبائى به سوره داده، و چون با محتواى زیبایش آمیخته مى شود، جاذبه خیره کننده اى پیدا مى کند، لذا جاى تعجب نیست که در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده: لِکُلِّ شَىْء عَرُوسٌ وَ عَرُوسُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الرَّحْمَنِ جَلَّ ذِکْرُهُ: «براى هر چیزى، عروسى است، و عروس قرآن سوره الرحمن است».(1)
قابل توجه این که: واژه «عروس» گرچه در زبان فارسى، به خصوص زن اطلاق مى شود، ولى در فرهنگ عرب، به مرد و زن هر دو مادام که در مراسم عروسى هستند اطلاق مى گردد.(2)
و از آنجا که مرد و زن، در چنین مراسمى، در بهترین و زیباترین حالات و کامل ترین احترامات قرار دارند، این واژه به موجودات بسیار زیبا و گرامى اطلاق مى شود.
علت انتخاب نام «الرحمن» براى این سوره، و نیز تناسبش، ناگفته پیداست.

1 ـ «مجمع البیان»، آغاز سوره «الرحمن»، این حدیث در «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 140 نیز آمده است. «مستدرک»، جلد 4، صفحه 351.
2 ـ «لسان العرب» و «مجمع البیان» و «صحاح اللغة» و ...

فضیلت تلاوت سوره الرحمن

از آنجا که این سوره، حسّ شکرگزارى را در انسانها به عالیترین وجهى برمى انگیزد، و بیان نعمتهاى مادى و معنوى دنیا و آخرت، شوق طاعت و بندگى را در دل او افزایش مى دهد، فضیلتهاى فراوانى براى تلاوت آن در روایات آمده است، البته تلاوتى که در اعماق روح انسان نفوذ کند و مبدأ حرکت گردد، نه مجرد لقلقه زبان.
از جمله در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الرَّحْمَنِ رَحِمَ اللَّهُ ضَعْفَهُ وَ أَدَّى شُکْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ: «هر کس سوره الرحمن را بخواند خداوند به ناتوانى او (در اداى شکر نعمتها) رحم مى کند، و حق شکر نعمتهائى را که به او ارزانى داشته، خودش اداء مى کند».(1)
در حدیث دیگرى در «ثواب الاعمال» از «امام صادق»(علیه السلام) مى خوانیم: «تلاوت سوره الرحمن، و قیام به آن را هرگز رها نکنید; چرا که این سوره در قلوب منافقان هرگز استقرار نمى یابد، و خداوند آن را در قیامت به صورت انسانى قرار مى دهد که زیباترین چهره، و خوشبوترین رائحه را دارد، سپس در جائى قرار مى گیرد که از همگان به خداوند متعال نزدیکتر است! خداوند از این سوره مى پرسد: چه کسى در زندگى دنیا به محتواى تو قیام داشت و تلاوت تو را ادامه مى داد؟
در پاسخ مى گوید: خداوندا! فلان و فلان، در این حال صورتهاى آنها سپید مى شود، خدا به آنها مى فرماید: اکنون هر که را مى خواهید شفاعت کنید، آنها تا آنجا که آرزو دارند شفاعت مى کنند، و براى هیچ کس شفاعت نمى کنند مگر این که به آنها گفته مى شود: وارد بهشت شوید و هر کجا مى خواهید ساکن گردید»!.(2)
و در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الرَّحْمَنِ فَقَالَ عِنْدَ کُلِّ «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» لابِشَىْء مِنْ آلائِکَ رَبِّ أُکَذِّبُ، فَإِنْ قَرَأَهَا لَیْلاً ثُمَّ مَاتَ مَاتَ شَهِیداً، وَ إِنْ قَرَأَهَا نَهَاراً فَمَاتَ مَاتَ شَهِیداً: «هر کس سوره الرحمن را بخواند و هنگامى که به آیه «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» مى رسد بگوید: لابِشَىْء مِنْ آلائِکَ رَبِّ أُکَذِّبُ: «خداوندا هیچ یک از نعمتهاى تو را انکار نمى کنم» اگر این تلاوت در شب باشد و بمیرد شهید خواهد بود، و اگر در روز باشد و در همان روز بمیرد نیز شهید خواهد بود»!.(3)

1 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 187.
2 ـ «بحار الانوار»، جلد 92، صفحه 306، احادیث 1 و 2.
3 ـ همان مدرک.