در تعقیب آیات گذشته پیرامون مسأله جهاد، این آیه به یکى از نکات مهم پیرامون «جهاد» اشاره مى کند و آن این که افراد سست و ضعیف الایمان، براى فرار از زیر بار جهاد و مشکلات میدان جنگ، غالباً مسأله صلح را مطرح مى کنند، مسلماً صلح بسیار خوب است اما در جاى خود، صلحى که تأمین اهداف والاى اسلامى کند، و حیثیت و عظمت و آبروى مسلمین را حفظ نماید، نه صلحى که آنها را به خوارى و ذلت کشاند.
لذا مى فرماید: «اکنون که دستورهاى گذشته را شنیدید، سست نشوید و دشمنان را دعوت به صلح نکنید، در حالى که شما برترید» (فَلاتَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ).(1)
یعنى حالا که نشانه هاى پیروزى و برترى شما آشکار شده، چگونه با پیشنهاد صلح که مفهومش عقب نشینى و شکست است، پیروزى هاى خود را عقیم مى گذارید؟ این، در حقیقت صلح نیست، این تسلیم و سازشى است که از سستى و زبونى سرچشمه مى گیرد، این یک نوع عافیت طلبى زشتى است که عواقب دردناک و خطرناک به بار مى آورد.
و در ذیل آیه، براى تقویت روحیه مسلمین مجاهد، مى افزاید: «و خدا با شما است، و ثواب اعمالتان را هرگز نمى کاهد» (وَ اللّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ).
کسى که خدا با او است، همه عوامل پیروزى را در اختیار دارد، هرگز احساس تنهائى نمى کند، ضعف و سستى به خود راه نمى دهد، به نام صلح، تسلیم دشمن نمى شود، و فراورده هاى خون هاى شهیدان را در لحظات حساس، به باد نمى دهد.
«لَنْ یَتِرَکُمْ» از ماده «وَتر» (بر وزن سطر) به معنى منفرد است، و لذا به کسانى که بعضى از بستگان نزدیکشان کشته مى شود و آنها تنها مى مانند، «وِتر» (بر وزن فکر) مى گویند، و به معنى نقصان و کمبود نیز آمده است و در آیه مورد بحث، کنایه زیبائى از این مطلب است که: خداوند شما را تنها نمى گذارد و اجر و پاداش اعمالتان را همراه شما مى کند.
به خصوص این که، مى دانید هر گامى در راه جهاد بردارید، براى شما ثبت مى شود، نه تنها چیزى از پاداشتان را کم نمى گذارد که از فضل و کرمش نیز بر آن مى افزاید.
از آنچه گفتیم، روشن شد که: آیه مورد بحث، هیچ تضادى با آیه 61 سوره «انفال» ندارد، آنجا که مى فرماید: وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ: «اگر آنها تمایل به صلح نشان دهند، تو نیز از در صلح درآ، و بر خدا تکیه کن، که او شنوا و دانا است» تا یکى را ناسخ دیگرى قرار دهیم.
بلکه، هر یک از این دو ناظر به مورد خاصى است، یکى اشاره به «صلح معقول» و دیگرى «صلح نابجا» است، یکى صلحى است که منافع مسلمین را کاملاً تامین مى کند، و دیگرى صلحى است که از ناحیه مسلمانان ضعیف و سست در آستانه پیروزى ها، مطرح مى گردد.
و لذا به دنبال آیه سوره «انفال» مى گوید: وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللّهُ: «اما اگر آنها بخواهند با مطرح کردن صلح، تو را فریب دهند و نیرنگى در کار باشد، (هرگز تسلیم مشو، و نگرانى به خود راه مده، چرا) که خداوند پشتیبان تو است».
امیر مؤمنان على(علیه السلام) در فرمان «مالک اشتر» به هر دو قسم از صلح اشاره کرده، مى فرماید: وَ لَاتَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیْهِ عَدُوُّکَ و لِلّهِ فِیهِ رِضاً: «هر گاه دشمن تو را به صلحى دعوت کند که رضاى خدا در آن بوده باشد، پیشنهاد صلح را رد مکن».(2)
مطرح شدن صلح، از ناحیه دشمن از یکسو، و توأم بودن با رضاى خدا از سوى دیگر، تقسیم شدن صلح را به دو قسم، که در بالا گفتیم نشان مى دهد.
به هر حال، امراى مسلمین، باید در تشخیص موارد صلح و جنگ، که از پیچیده ترین و ظریف ترین مسائل سرنوشت ساز است، فوق العاده دقیق و هوشیار باشند، چرا که کمترین اشتباه در محاسبه، عواقب مرگبارى را به دنبال دارد.

* * *

1 ـ «تَدْعُوا» مجزوم است و عطف بر «لاتَهْنُوا» مى باشد ودر معنى چنین است: «لاتَهْنُوا وَ لاتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ».
2 ـ «نهج البلاغه»، نامه 53.