جنگ در اسلام هیچ گاه به عنوان یک «ارزش» تلقى نمى شود، بلکه از این نظر که مایه ویرانى و اتلاف نفوس و نیروها و امکانات است یک «ضد ارزش» محسوب میشود، لذا در بعضى از آیات قرآن در ردیف عذاب هاى الهى قرار گرفته، در سوره «انعام» آیه 65 مى خوانیم: قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْض: «بگو: او قادر است که از بالا یا از زیر پاى شما، عذابى بر شما بفرستد; یا به صورت دسته هاى پراکنده شما را با هم بیامیزد; و طعم جنگ (واختلاف) را به هر یک از شما به وسیله دیگرى بچشاند»!.
در اینجا جنگ چیزى در ردیف «صاعقه» و «زلزله» و بلاهاى زمینى و آسمانى شمرده شده است. و به همین دلیل، در اسلام تا آنجا که امکان دارد از جنگ پرهیز مى شود.
ولى آنجا که موجودیت امتى به خطر مى افتد، یا اهداف والاى مقدسش در معرض سقوط قرار مى گیرد، در اینجا جنگ، یک ارزش مى شود و عنوان «جهاد فى سبیل اللّه» به خود مى گیرد.
به همین دلیل، در اسلام انواعى از جهاد وجود دارد: «جهاد ابتدائى آزادى بخش»، «جهاد دفاعى»، «جهاد براى خاموش کردن آتش فتنه و شرک و بت پرستى» که شرح آنها را در جاى دیگر گفته ایم.(1)
بنابر این جهاد اسلامى، بر خلاف آنچه دشمنان معاند تبلیغ مى کنند هرگز به معنى تحمیل عقیده نیست، و اصولاً عقیده تحمیلى در اسلام ارزشى ندارد، بلکه جهاد، مربوط به مواردى است که دشمن جنگ را بر امت اسلامى تحمیل مى کند، یا آزادى هاى خداداد را از او مى گیرد، یا مى خواهد حقوق او را پایمال کند، و یا ظالمى گلوى مظلومى را مى فشارد، که بر مسلمانان فرض است به یارى مظلوم بشتابند، هر چند منجر به درگیرى با قوم ظالم شود.
در آیات گذشته، در یک عبارت ظریف و کوتاه نیز، این معنى منعکس شده است، آنجا که مى گوید: کسانى که کافر شدند، از باطل پیروى مى کنند و مؤمنان پیرو حق اند، و به این ترتیب جنگ، جنگ حق و باطل است، نه وسیله اى براى کشورگشائى و توسعه طلبى و غارت کردن سرمایه هاى دیگران و زورگوئى و قلدرى.
و نیز، به همین دلیل در روایتى که در تفسیر آیات آوردیم، خواندیم: آتش جنگ در جامعه انسانى خاموش نمى شود، مگر آن زمان که دجالان درهم کوبیده شوند و محیط روى زمین از لوث وجود آنان پاک گردد.
این نکته قابل توجه است که: در اسلام مسأله همزیستى مسالمت آمیز با پیروان ادیان آسمانى دیگر مورد تأکید قرار داده شده، و در آیات و روایات و فقه اسلامى بحث هاى مشروحى در این زمینه تحت عنوان «احکام اهل ذمه» آمده است.
اگر اسلام، طرفدار تحمیل عقیده، و توسل به زور و شمشیر براى پیشرفت اهدافش بود، قانون «اهل ذمه»، و همزیستى مسالمت آمیز چه معنى داشت؟

* * *

1 ـ جلد دوم تفسیر «نمونه»، صفحه 14 به بعد (ذیل آیه 193 بقره).