این آیات، که آخرین آیات سوره «احقاف» است به بحث پیرامون «معاد» مى پردازد، زیرا از یکسو، در آخرین آیات گذشته که از زبان مبلغانِ جنّ نقل شد، اشاره به مسأله «معاد» آمده بود.
و از سوى دیگر، سوره «احقاف» در بخش هاى نخست، از مسأله توحید و عظمت قرآن مجید، و اثبات نبوت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)، سخن مى گوید.
و در آخرین بخش از این سوره، مسأله «معاد» را پیش مى کشد، و به این ترتیب، اصول سه گانه اعتقادى را تکمیل مى کند.
نخست مى فرماید: «آیا آنها نمى دانند خداوندى که آسمانها و زمین را آفریده ، و از آفرینش آنها هرگز خسته و ناتوان نشده، قادر است که مردگان را زنده کند، آرى او بر هر چیز تواناست»؟! (أَ وَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ یَعْىَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِر عَلى أَنْ یُحْیِىَ الْمَوْتى بَلى إِنَّهُ عَلى کُلِّ شَىْء قَدِیرٌ).
آفرینش آسمان ها و زمین با موجودات رنگارنگ و مختلفش، نشانه قدرت او بر هر چیز است، چرا که هر چیز به تصور آید، او در این عالم آفریده است، با این حال، چگونه ممکن است از تجدید حیات انسان ها، عاجز باشد؟ این دلیلى است دندان شکن بر مسأله «امکان معاد».
اصولاً بهترین دلیل بر امکان هر چیز وقوع آن است، ما که این همه پیدایش موجود زنده و جاندار را از موجودات بى جان مى بینیم، چگونه مى توانیم در قدرت مطلقه او، بر معاد تردید به خود راه دهیم؟
این یکى از دلائل متعدد معاد است که قرآن مجید در آیات مختلف، از جمله در آیه 81 سوره «یس» روى آن تکیه کرده است.(1)

* * *

در آیه بعد، صحنه اى از مجازات دردناک مجرمان و منکران معاد را مجسم کرده، مى فرماید: «روزى را به خاطر بیاورید که کافران را بر آتش عرضه مى دارند» (وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَى النّارِ).
آرى، گاه دوزخ را بر کافران عرضه مى کنند، و گاه کافران را بر دوزخ، و هر کدام، هدفى دارد که در چند آیه قبل، به آن اشاره شد.(2)
هنگامى که کافران را بر آتش عرضه مى کنند، و شعله هاى سوزان و کوه پیکر و وحشتناک آن را مى بینند، به آنها گفته مى شود: «آیا این حق نیست»؟ (أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ).
آیا امروز هم مى توانید رستاخیز و دادگاه عدل خدا، و پاداش و کیفر او را انکار کنید، و بگوئید این از افسانه هاى خرافى پیشینیان است؟!
آنها که چاره اى جز اعتراف ندارند «مى گویند: آرى، سوگند به پروردگارمان که این حق است» و جاى شک و تردید در آن نیست، ما گمراه بودیم که آن را ناحق مى پنداشتیم (قالُوا بَلى وَ رَبِّنا).
در این هنگام، خداوند یا مأموران عذاب الهى مى گویند: «پس بچشید عذاب را به خاطر آنچه انکار مى کردید» (قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).
و به این ترتیب، در آن روز، همه حقایق را با چشم خود مى بینند و اعتراف مى کنند، اعتراف و اقرارى که سودى به حال آنها ندارد، و جز اندوه و حسرت و شکنجه وجدان و آزار روحى نتیجه اى نخواهد داشت.

* * *

در آخرین آیه مورد بحث، که آخرین آیه سوره «احقاف» است، با توجه به آنچه در مورد معاد و کیفر کافران در آیات قبل گذشت، به پیامبر خود دستور مى دهد که «صبر کن همان گونه که پیامبران «اولوا العزم» صبر و شکیبائى کردند» (فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ).
تنها تو نیستى که با مخالفت و عداوت این قوم مواجه شده اى، همه پیامبران «اولو العزم» با این مشکلات روبرو بودند و استقامت کردند، «نوح»(علیه السلام) پیامبر بزرگ خدا 950 سال دعوت کرد، اما جز گروه اندکى به او ایمان نیاوردند، پیوسته آزارش مى دادند و به سخریه اش مى گرفتند.
«ابراهیم»(علیه السلام) را به میان آتش افکندند و «موسى»(علیه السلام) را تهدید به مرگ نمودند، و قلبش از نافرمانى هاى قومش پر خون بود، و «عیسى مسیح»(علیه السلام) را بعد از آزار بسیار مى خواستند به قتل برسانند، که خداوند نجاتش داد، خلاصه تا بوده دنیا چنین بوده است، و جز با نیروى صبر و استقامت، نمى توان بر مشکلات پیروز شد.

* * *

1 ـ شرح بیشتر پیرامون این موضوع ودلائل مختلف معاد را در ذیل آیات آخر سوره «یس» (جلد 18، از صفحه 456 تا 490) مطالعه فرمائید.
2 ـ ذیل آیه 20 همین سوره.