1ـ این آیات ترسیمى است از یک انسان مؤمن بهشتى، که نخست رشد جسمانى و سپس مرحله کمال عقلى خود را پیموده، بعد به مقام شکرگزارى در برابر نعمت هاى پروردگار، و شکر زحمات طاقت فرساى پدر و مادر رسیده، و به موقع، از لغزش ها توبه مى کند، و به انجام اعمال صالح و از جمله تربیت فرزندان اهتمام مىورزد، و سرانجام به مقام تسلیم مطلق در برابر فرمان الهى صعود مى کند، و همین امر، سبب مى شود که غرق رحمت و غفران و نعمت هاى گوناگون خداوند شود.
آرى، باید یک انسان بهشتى را از این صفاتش شناخت.

* * *

2ـ تعبیر به «وَصَّیْنَا الْاِنْسانَ» (به انسان توصیه کردیم) اشاره به این است که، مسأله نیکى به پدر و مادر، از اصول انسانى است، حتى کسانى که پایبند به دین و مذهبى نیستند، نیز طبق الهام فطرت به آن جذب مى شوند، بنابراین آنها که پشت پا به این وظیفه بزرگ مى زنند، نه تنها مسلمان واقعى نیستند که نام انسان براى آنها شایسته نیست.

* * *

3ـ تعبیر به «اِحْساناً» (با توجه به این که نکره در این موارد براى بیان عظمت مى آید) اشاره به این است که به فرمان خداوند، باید در مقابل خدمات بزرگ پدر و مادر، نیکى هاى بزرگ و برجسته انجام شود.

* * *

4ـ شرح درد و رنج هاى مادر، در راه پرورش فرزند، هم به خاطر این است که محسوس تر و ملموس تر است، و هم به خاطر این که زحمات مادر در مقایسه با پدر از اهمیت بیشترى برخوردار است، و به همین دلیل، در روایات اسلامى تأکید بیشترى در مورد مادر شده است.
در حدیثى آمده است: مردى نزد رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمد، عرض کرد: مَنْ اَبِرُّ؟ قالَ: اُمُّکَ، قالَ ثُمَّ مَنْ؟ قالَ: اُمُّکَ، قالَ ثُمَّ مَنْ؟ قالَ: اُمُّکَ، قالَ ثُمَّ مَنْ؟ قالَ اَباکَ: «اى رسول خدا به چه کسى نیکى کنم؟ فرمود: به مادرت.
عرض کرد: بعد از او به چه کسى؟ فرمود: به مادرت.
براى سومین بار عرض کرد: بعد از او به چه کسى؟ باز فرمود: به مادرت.
و در چهارمین بار، وقتى این سؤال را تکرار کرد، گفت: به پدرت»!.(1)
در حدیث دیگرى آمده است: مردى مادر پیر و ناتوان خود را بر دوش گرفته بود، و به طواف مشغول بود، در همین هنگام خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسید عرض کرد: هَلْ أَدَّیْتُ حَقَّها: «آیا حق مادرم را اینسان ادا کرده ام»؟!
پیامبر(صلى الله علیه وآله) در جواب فرمود: لا وَ لابِزُفْرَة واحِدَة: «نه، حتى یک نفس او را جبران نکردى».(2)

* * *

5ـ در آیات قرآن، اهمیت زیادى به پیوند خانوادگى، و احترام و اکرام پدر و مادر ، و نیز توجه به تربیت فرزندان، داده شده است که در آیات فوق به همه اشاره شده است، این به خاطر آن است که جامعه بزرگ انسانى از واحدهاى کوچک ترى به نام خانواده تشکیل مى شود، همان گونه که یک ساختمان بزرگ از غرفه ها و سپس از سنگ ها و آجرها تشکیل مى گردد.
بدیهى است، هر قدر این واحدهاى کوچک از انسجام و استحکام بیشترى برخوردار باشد، استحکام اساس جامعه بیشتر خواهد بود، و یکى از علل نابسامانى هاى اجتماعى جوامع صنعتى عصر ما، متلاشى شدن نظام خانوادگى است که نه احترامى از سوى فرزندان، وجود دارد، نه محبتى از سوى پدران و مادران، و نه پیوند مهر و عاطفه اى از سوى همسران.
منظره دردناک آسایشگاه هاى بزرگسالان در جوامع صنعتى امروز، که مرکز پدران و مادران ناتوانى است که از کار افتاده اند و از خانواده طرد شده اند، شاهد بسیار گویائى براى این حقیقتِ تلخ است.
مردان و زنانى که بعد از یک عمر خدمت، و تحویل فرزندان متعدد، به جامعه در ایامى که نیاز شدیدى، به عواطف فرزندان، و کمکهاى آنها دارند، به کلى رانده مى شوند، در آنجا در انتظار مرگ روزشمارى مى کنند، و چشم به در دوخته اند که آشنائى از در درآید، انتظارى که شاید در سال یک یا دو بار بیشتر تکرار نمى شود!
به راستى تصور چنین حالتى، زندگى را براى انسان، از همان آغازش تلخ مى کند و این است راه و رسم دنیاى مادى و تمدن، منهاى ایمان و مذهب.

* * *

جمله «أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ» بیانگر این واقعیت است که عمل صالح، چیزى است که موجب خشنودى خدا مى شود، و تعبیر «أَحْسَنَ ما عَمِلُوا» (بهترین کارى که انجام دادند) که در آیات متعددى از قرآن مجید آمده، بیانگر فضل بى حساب خداوند است که در مقام اجر و پاداش بندگان، بهترین اعمال آنها را معیار قرار مى دهد و همه را به حساب آن مى پذیرد.

* * *

1 ـ «روح المعانى»، جلد 26، صفحه 16.
2 ـ «فى ظلال»، جلد 7، صفحه 415.