در آیات فوق خواندیم که بهشتیان هیچ مرگى جز مرگ نخستین را نمى چشند، در اینجا سه سؤال مطرح است:
نخست این که، منظور از مرگ اول چیست؟ اگر مرگى است که پایان زندگى دنیا را تشکیل مى دهد، چرا مى گوید: بهشتیان جز مرگ اول را نمى چشند، در حالى که آن را قبلاً چشیده اند (و باید به صورت فعل ماضى گفته شود نه مضارع).
در پاسخ این سؤال، بعضى «إِلاّ» را در «إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولى» به معنى «بعد» گرفته اند، و گفته اند: معنى آیه این مى شود: «بعد از مرگ نخستین، مرگ دیگرى را نخواهند چشید».
بعضى در اینجا تقدیرى قائل شده اند و گفته اند تقدیر چنین است: إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولى الَّتِى ذاقُوها: «مگر مرگ نخستین که آن را از قبل چشیده اند».(1)
سؤال دیگر این که، چرا تنها سخن از مرگ نخستین به میان آمده؟ در حالى که مى دانیم انسان دو مرگ را مى چشد، مرگى در پایان زندگى دنیا، و مرگى بعد از حیات برزخى.
در پاسخ این سؤال، جواب هائى گفته اند که هیچ یک قابل قبول نیست، و نیاز به ذکر آن نمى بینیم، بهتر این است که گفته شود: حیات و مرگ برزخى هیچ شباهتى به حیات و مرگ معمولى ندارد، بلکه به مقتضاى معاد جسمانى، حیات قیامت از جهاتى شبیه حیات دنیا است، منتها در سطحى بسیار بالاتر و والاتر، و لذا به بهشتیان گفته مى شود جز مرگ نخستین که در دنیا داشتید، دیگر مرگى در کار نخواهد بود، و چون حیات و مرگ برزخى مطلقاً با آن شباهتى ندارد، سخنى از آن به میان نیامده است.(2)
سومین سؤال این که، نبودن مرگ در قیامت منحصر به بهشتیان نیست، دوزخیان نیز مرگى ندارند، پس چرا در آیه روى بهشتیان تکیه شده است؟
مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» جواب جالبى دارد، مى گوید: این به خاطر آن است که بشارتى براى بهشتیان باشد که حیات جاویدان گوارائى دارند، اما براى دوزخیان که هر لحظه از حیاتشان براى آنها مرگى است، و گوئى پیوسته مى میرند و زنده مى شوند، این سخن مفهومى ندارد.
به هر حال تعبیر به «لایَذُوقُون» (نمى چشند) در اینجا اشاره به این است که، حتى کمترین آثارى از آثار مرگ نیز براى بهشتیان پیدا نمى شود.
جالب این که در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: خداوند روز قیامت در مورد بهشتیانى که در دنیا با قرآن بوده اند مى گوید: وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی، وَ عُلُوِّی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی لَأَنْحَلَنَّ لَهُ الْیَوْمَ خَمْسَةَ أَشْیَاءَ... إِنَّهُمْ شَبَابٌ لَایَهْرَمُونَ وَ أَصِحَّاءُ لَایَسْقُمُونَ وَ أَغْنِیَاءُ لَایَفْتَقِرُونَ وَ فَرِحُونَ لَایَحْزَنُونَ وَ أَحْیَاءٌ لَایَمُوتُونَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ: لایَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولى: «به عزت و جلالم سوگند، و به علو و بلندى مقامم قسم، من پنج چیز را به او مى بخشم... آنها همیشه جوان اند و پیر نمى شوند، تندرست اند و بیمار نمى گردند، توانگرند و فقیر نخواهند شد، خوشحال اند و اندوهى به آنها راه نمى یابد، و همیشه زنده اند و نمى میرند، سپس این آیه را تلاوت فرمود: لایَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولى».(3)

* * *

1ـ بنابراین، استثناء فوق نیز «استثناء منقطع» است، زیرا چنین مرگى را بهشتیان نمى چشند، بلکه قبلاً چشیده اند (دقت کنید).
2 ـ درباره حیات و مرگ برزخى در جلد بیستم، ذیل آیه 11 سوره «مؤمن» مشروحاً بحث کرده ایم.
3 ـ «اصول کافى»، جلد 2، صفحه 598، تفسیر «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 634.