در آیات گذشته، سخن از غرق و هلاکت فرعونیان و نابودى قدرت و شوکت آنها و انتقال آن به دیگران بود، آیات مورد بحث، از نقطه مقابل آن، از نجات و رهائى بنى اسرائیل، چنین سخن مى گوید:
«ما بنى اسرائیل را از عذاب خوارکننده رهائى بخشیدیم» (وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بنى اسرائیل مِنَ الْعَذابِ الْمُهِینِ).
از شکنجه هاى سخت و طاقت فرساى جسمى و روحى، که تا اعماق جان آنها نفوذ مى کرد، از سر بریدن نوزادان پسر، و زنده نگه داشتن دختران، براى خدمتکارى و هوسرانى، از بیگارى و کارهاى بسیار سنگین و مانند آن، و چه دردناک است سرنوشتِ قوم و ملتى که در چنگال چنین دشمن خونخوار و دیو سیرتى گرفتار شوند!
* * *
آرى، خداوند این قوم مظلوم را در پرتوِ قیام الهى «موسى بن عمران»(علیهما السلام)از چنگال این ظالمانِ سفاکِ تاریخ رهائى بخشید، لذا به دنبال آن مى افزاید: «از چنگال فرعون» (مِنْ فِرْعَوْنَ).
«چرا که او مردى متکبر و از اسرافکاران و متجاوزان بود»! (إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ).
منظور از «عالِى» در اینجا علوِّ مقام نیست، بلکه اشاره به برترى جوئى او، و علو در اسراف و تجاوز است، چنان که در آیه 4 سوره «قصص» نیز آمده: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ: «فرعون در زمین برترى جوئى کرد» (تا آنجا که حتى دعوى خدائى نمود و خویشتن را «ربّ اعلى» نامید).
«مُسْرِف»، از ماده «اسراف»، به معنىِ هر گونه تجاوز از حد در اعمال و گفتار است، و به همین دلیل، در آیات مختلف قرآن، در موردِ تبهکارانى که ظلم و فساد را از حد مى گذراندند، واژه «مُسْرِف» به کار رفته است، و نیز به مطلقِ گناهان، اسراف گفته شده، چنان که در آیه 53 سوره «زمر» مى خوانیم: قُلْ یا عِبادِىَ الَّذِیْنَ أَسرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ: «بگو: اى بندگانِ من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید»!.
* * *
در آیه بعد، به یکى دیگر از مواهبِ خداوند بر بنى اسرائیل اشاره کرده، مى گوید: «ما آنها را با علم خویش بر جهانیان، در آن عصر و زمان برترى دادیم و برگزیدیم» (وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلى عِلْم عَلَى الْعالَمِینَ).
ولى آنها قدرِ این نعمت ها را ندانستند، و کفران کردند و مجازات شدند.
و به این ترتیب، آنها «امت برگزیده عصر خویش» بودند; زیرا منظور از «عالَمِین»، مردم جهان در آن عصر و زمان است، نه در تمامِ قرون و اعصار; چرا که قرآن صریحاً در سوره «آل عمران»، آیه 110، خطاب به امت اسلامى مى فرماید: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ...: «شما بهترین امتى بودید که به سود انسان ها آفریده شده اید».
همان گونه که در مورد سرزمین هائى که «بنى اسرائیل» وارث آن شدند در آیه 137 سوره «اعراف» مى فرماید: وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها: «و مشرق ها و مغرب هاى پربرکت زمین را به آن قوم به ضعف کشانده شده (زیر زنجیر ظلم و ستم) واگذار کردیم».
روشن است بنى اسرائیل در آن زمان، وارثِ تمام جهان نشدند، بلکه منظور، شرق و غرب منطقه خودشان است.
البته، بعضى از مفسران معتقدند بنى اسرائیل، مزایائى داشتند که در طول تاریخ، منحصر به خودشان بوده، از جمله کثرت انبیاء; چرا که از هیچ قومى، این قدر پیامبر برنخاسته است.
ولى، این سخن، علاوه بر این که مزیت مطلق آنها را ثابت نمى کند، نمى تواند امتیازى باشد; چرا که ممکن است کثرتِ قیام انبیاء از میان آنها، دلیلِ بر نهایت سرکشى و تمرد این قوم بدانیم، همان گونه که حوادثِ مختلف بعد از قیام موسى(علیه السلام) نشان مى دهد که با این پیامبر بزرگ چه اذیتى که روا نداشتند؟!.
به هر حال، آنچه در بالا در تفسیر آیه آوردیم، چیزى است که از سوى بسیارى از مفسران، در مورد شایستگى نسبى بنى اسرائیل پذیرفته شده است.
اما با توجه به این که، این جمعیتِ لجوج، طبق گفته قرآن، همواره پیامبران خود را آزار مى دادند، و با سرسختى و تعصبِ خاصى در برابر احکام الهى مى ایستادند، و حتى زمانى که تازه از «نیل» رهائى یافته بودند، پیشنهادِ بت سازى به موسى(علیه السلام) کردند!، ممکن است گفته شود، منظور از آیه فوق، بیان امتیاز نیست، بلکه بیانِ حقیقت دیگرى است، و معنى آیه چنین است: «با وجود این که ما علم داشتیم که آنها از مواهب الهى سوء استفاده مى کنند، به آنها برترى دادیم تا آنان را بیازمائیم» چنان که از آیه بعد نیز، استفاده مى شود که خداوند، مواهب دیگرى نیز به آنها داد تا آنها را بیازماید.
به این ترتیب، این گزینش الهى، نه تنها دلیل بر مزیت آنها نیست، بلکه یک مذمتِ ضمنى نیز در آن درج است; چرا که حق این نعمت را اداء نکردند و از عهده امتحان برنیامدند.
* * *
در آخرین آیه مورد بحث، به بعضى از مواهب دیگر که خدا به آنها داده بود، اشاره کرده، مى فرماید: «ما آیات و نشانه هائى از عظمت و قدرت خویش به آنان دادیم، که در آن، آزمایش آشکارى بود» (وَ آتَیْناهُمْ مِنَ الْآیاتِ ما فِیهِ بَلؤُا مُبِینٌ).
گاه در بیابان «سینا» و در وادى «تیه»، ابرها را بر سر آنها سایه افکن ساختیم، گاه مائده مخصوص «منّ و سلوى» را بر آنها نازل کردیم، گاه از دل سنگ سخت، چشمه آب براى آنها جارى نمودیم، و گاه نعمت هاى معنوى و مادى دیگرى نصیبشان کردیم.
اما همه اینها براى آزمایش و امتحان بود; زیرا خداوند گروهى را با مصیبت آزمایش مى کند، و گروهى را با نعمت، چنان که در آیه 168 سوره «اعراف» مى خوانیم: وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ: «ما بنى اسرائیل را با نیکى ها و بدى ها آزمودیم، شاید بازگردند».
شاید هدف از ذکر سرگذشت بنى اسرائیل براى مسلمانان نخستین، این است که آنها از انبوه دشمنان و قدرت عظیمشان نهراسند، و مطمئن باشند خداوندى که فراعنه قدرتمند را درهم کوبید، و بنى اسرائیل را وارث ملک و حکومت آنها ساخت، در آینده اى نه چندان دور، چنین پیروزى را نصیب شما خواهد کرد، ولى همان گونه که آنها با این مواهب آزمایش شدند، شما نیز سخت در کوره امتحان قرار خواهید گرفت، تا روشن شود بعد از قدرت و پیروزى، شما چه خواهید کرد؟!
و این اخطارى است به همه امت ها و ملت ها در مورد پیروزى ها و مواهبى که از لطف الهى به دست مى آورند، که دام امتحان در این هنگام سخت است.
* * *
