از آنجا که در آیات گذشته، سخن از این در میان بود که، اگر آنها طالب یقین باشند، اسباب تحصیل یقین فراوان و فراهم است، در نخستین آیه مورد بحث مى افزاید: آنها جویاى یقین و طالب حق نیستند، «بلکه آنها در شکّ اند و با حقایق بازى مى کنند»! (بَلْ هُمْ فِی شَکّ یَلْعَبُونَ).
اگر آنها در حقانیت این کتاب آسمانى و نبوت تو تردید دارند، به خاطر این نیست که مسأله پیچیده اى است، بلکه از این جهت است که آن را جدى نمى گیرند، و با شوخى به آن برخورد مى کنند، گاه، مسخره و استهزاء مى کنند و گاه، خود را به نادانى و بى خبرى مى زنند، و هر روز با یک نوع بازى، خود را سرگرم مى سازند.
«یَلْعَبُون» از ماده «لعاب»، به گفته «راغب» به معنى «بزاق دهان» است به هنگامى که راه مى افتد، و از آنجا که انسان موقع بازى و شوخى، هدف مهمى از کار خود ندارد، تشبیه به «بزاق» شده است که بى اراده از دهان انسان بیرون ریزد.
به هر حال، این یک واقعیت است که برخورد جدى با مسائل، انسان را در شناخت واقعیت ها کمک مى کند، و برخوردهاى غیر جدى، پرده بر روى آنها مى افکند.

* * *

در آیه بعد، به تهدید این منکرانِ لجوج و سرسخت پرداخته، در حالى که روى سخن را به پیامبر کرده، مى گوید: «منتظر روزى باش که آسمان، دود آشکارى پدید مى آورد»! (فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخان مُبِین).

* * *

«دودى که تمام مردم را فرا مى گیرد»! (یَغْشَى النّاسَ).
«و سپس به آنها گفته مى شود: این عذاب دردناک الهى است»! ( هذا عَذابٌ أَلِیمٌ).

* * *

وحشت و اضطراب، تمام وجود آنها را فرا مى گیرد، پرده هاى غفلت از مقابل چشمشان کنار مى رود، و به اشتباه بزرگ خود واقف مى شوند، رو به درگاه خدا مى آورند و مى گویند: «پروردگارا ! عذاب را از ما برطرف گردان، که ایمان مى آوریم»! (رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنّا مُؤْمِنُونَ).

* * *

ولى او دست ردّ بر سینه این نامحرمان مى زند و مى فرماید: «اینها چگونه و از کجا متذکر مى شوند، و از راه خود بازمى گردند، با این که رسولِ آشکار، با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنها آمد»؟! (أَنّى لَهُمُ الذِّکْرى وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ).
رسولى که هم خودش آشکار بود، و هم تعلیمات و برنامه ها و دلائل و معجزاتش، همه مبین و واضح بود.

* * *

اما آنها به جاى این که سر بر فرمان او نهند و به خداوند یگانه ایمان آورند، و دستوراتش را به جان پذیرا شوند «از او روى گردان شدند و گفتند: او دیوانه اى است که دیگران، این مطالب را به او القاء کرده اند»! (ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ).
گاه مى گفتند: یک «غلام رومى» داستان هاى انبیاء(علیهم السلام) را شنیده، به او تعلیم مى دهد، و این آیات ساخته و پرداخته اوست! : وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ: «ما مى دانیم آنها مى گویند: بشرى به او تعلیم مى دهد، در حالى که زبان کسى که این نسبت الحادى را به او مى دهند، عجمى است، و این قرآن عربى آشکار است».(1)
و گاه مى گفتند: او گرفتار اختلالِ حواس شده است، و این سخنان، زائیده از دست دادنِ تعادل فکرى است.

* * *

سپس مى افزاید: «ما کمى عذاب را از شما برطرف مى سازیم، ولى عبرت نمى گیرید، و بار دیگر به کارهاى خود بازمى گردید» (إِنّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلاً إِنَّکُمْ عائِدُونَ).
و از اینجا روشن مى شود: اگر به هنگام گرفتارى در چنگال عذاب، از کرده خود پشیمان مى شوند و تصمیم بر تجدید نظر مى گیرند، موقت و زودگذر است، همین که طوفان حوادث فرو نشست، برنامه هاى پیشین تکرار مى گردد.

* * *

و در آخرین آیه مورد بحث، مى فرماید: «ما از آنها انتقام مى گیریم، روزى که آنهارا باقدرت مى گیریم، آرى، ما از آنها انتقام مى گیریم» (یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرى إِنّا مُنْتَقِمُونَ).(2)
«بَطْش» (بر وزن نقش)، به معنى گرفتن چیزى است با قدرت، و در اینجا، به معنى گرفتن براى مجازات شدید است، و توصیف «بَطْشَة» به «کُبْرى»، اشاره به مجازات سخت و سنگینى است که در انتظار این گروه مى باشد.
خلاصه این که: به فرض که مجازات هاى مقطعى آنها تخفیف یابد یا قطع شود، مجازات سخت و نهائى در انتظار آنها است، و راه گریزى از آن ندارند.
«مُنْتَقِمُون» از ماده «انتقام»، چنان که قبلاً نیز گفته ایم، به معنى مجازات کردن است، هر چند کلمه «انتقام»، در استعمالاتِ روزمره کنونى، معنى دیگرى مى بخشد که توأم با فرونشاندن آتش خشم و سوز دل است، ولى در معنى لغوى آن این امور وجود ندارد.

* * *

1 ـ نحل، آیه 103.
2 ـ در ترکیب این جمله، احتمالات فراوانى داده اند، آنچه بیشتر از سوى مفسران پذیرفته شده است و با لحن آیه نیز مناسب مى باشد، این است که: «یَوْم»، متعلق است به فعل «نَنْتَقِمُ»، که از جمله «إِنّا مُنْتَقِمُون» فهمیده مى شود، بنابراین، در تقدیر چنین است: «نَنْتَقِمُ مِنْهُمْ یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرى إِنّا مُنْتَقِمُونَ».