1 ـ در این آیات، سماوات و ارض (آسمان ها و زمین) سه بار تکرار شده است، یک بار به عنوان بیان ربوبیت پروردگار و تدبیر و تصرف او، یک بار به عنوان الوهیت پروردگار، و یکبار هم مالکیت و حاکمیت او، و این هر سه با هم مربوط و در حقیقت علت و معلول یکدیگرند، او «مالک» است و به همین دلیل «ربّ» است، و در نتیجه «اله» است و توصیف او به «حکیم» و «علیم» نیز تکمیلى است براى همین معانى.
* * *
2 ـ از بعضى از روایات اسلامى، استفاده مى شود که تعبیر آیات فوق، هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ، دستاویزى براى بعضى از زنادقه و مشرکان شده بوده است، و با سفسطه آن را چنین تفسیر مى کردند: در آسمان معبودى است و در زمین معبود دیگرى، در حالى که آیه فوق، عکس آن را (مى رساند) مى گوید: «او کسى است که هم در آسمان معبود است و هم در زمین، یعنى همه جا معبود، او است».
با این حال هنگامى که این مطلب را به عنوان یک سؤال در برابر امامان معصوم(علیهم السلام) طرح مى کردند آنها با جواب هاى نقضى و حلى به آنها پاسخ مى گفتند.
از جمله در کتاب «کافى» از «هشام بن حکم» نقل شده است: ««ابو شاکر دیصانى»(1) به من گفت: در قرآن آیه اى است که سخن ما را مى گوید! گفتم: کدام آیه؟ گفت: همین آیه وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ، و من ندانستم چگونه به او پاسخ بگویم»؟
در آن سال به زیارت خانه خدا مشرف شدم، و نزد امام صادق(علیه السلام) آمدم، و ماجرا را عرض کردم، فرمود: این کلام ملحد خبیثى است، هنگامى که بازگشتى از او بپرس، نام تو در «کوفه» چیست؟ مى گوید: فلان، بگو نام تو در «بصره» چیست؟ مى گوید: فلان، سپس بگو: پروردگار ما نیز همینگونه است در آسمان «اله»، و «معبود»، او است، و در زمین هم «اله» و «معبود» او است، و همچنین در دریاها و در صحراها و در هر مکانى «اله» و «معبود» او است.
«هشام» مى گوید: هنگامى که بازگشتم به سراغ «ابو شاکر» رفتم، و این پاسخ را به او دادم، گفت: این سخن از تو نیست این را از حجاز آورده اى»!.(2)
مفسر بزرگ «طبرسى» در مورد تکرار لفظ «اله» در آیه مورد بحث، دو علت ذکر کرده، یکى مسأله تأکید بر الوهیت پروردگار در همه جا، و دیگر اشاره به این که او در آسمان «اله» است، لذا واجب است «فرشتگان آسمان» او را عبادت کنند، و در زمین «اله» است بنابراین واجب است «جن» و «انس» او را بپرستند.(3)
پس او معبود فرشتگان و انسان ها و همه موجودات در زمین و آسمان ها است .
* * *
1ـ «ابو شاکر دیصانى» یکى از علماى فرقه «دیصانیه» بود که عقیده دوگانه پرستى داشتند و قائل به خداى نور و خداى ظلمت بودند (دائرة المعارف دهخدا، ماده «دیصان»).
2 ـ «اصول کافى»، جلد اول «کتاب التوحید»، «باب الحرکة و الانتقال»، حدیث 10.
3 ـ «اصول کافى»، جلد 9، صفحه 58، ذیل آیه مورد بحث.
