در آیات پیشین، سخن از بت پرستان لجوج، و همچنین منحرفان و مشرکان امت عیسى(علیه السلام) بود، و آیات مورد بحث پایان کار آنها را مجسم مى کند.
نخست مى فرماید: «اینها چه چیزى را انتظار مى کشند، جز این که ناگهان قیامت به سراغ آنها آید در حالى که متوجه نیستند»؟! (هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ).
این سؤال که به صورت «استفهام انکارى» طرح شده، در حقیقت بیان حال واقعى این گونه افراد است، مثل این که در مقام مذمت فردى که گوش به نصیحت هیچ ناصح مشفقى فرا نمى دهد و عوامل نابودى خود را به دست خویش فراهم مى سازد مى گوئیم: او تنها در انتظار مرگ خویش است!
منظور از «ساعة» در این آیه، مانند بسیارى از آیات دیگر قرآن روز قیامت است; چرا که حوادث آن به سرعت تحقق مى یابد، و گوئى همه در یک ساعت رخ مى دهد.
البته، این کلمه گاهى به معنى لحظه پایان دنیا نیز آمده است، و از آنجا که این دو فاصله زیادى با هم ندارند، ممکن است این تعبیر هر دو مرحله را شامل شود.
به هر حال، قیام قیامت که با پایان گرفتن ناگهانى دنیا، شروع مى شود، به دو وصف در آیه فوق توصیف شده است، نخست، همین «ناگهانى بودن» آن است «بَغْتَةً»، و دیگر، «عدم آگاهى عموم مردم» از زمان وقوع آن مى باشد.
ممکن است چیزى ناگهانى رخ دهد، ولى قبلاً انتظار آن را داشته باشیم و براى مقابله با مشکلات آن آماده شویم، اما بدبختى آنجاست که حادثه فوق العاده سخت و کوبنده اى به طور ناگهانى واقع شود، و ما از آن به کلى غافل باشیم.
حال مجرمان، درست این گونه است، چنان غافلگیر مى شوند که طبق بعضى از روایات از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله): تَقُومُ السّاعَةُ وَ الرَّجُلانِ یَحْلِبانِ النَّعْجَةَ، وَ الرَّجُلانِ یَطْوِیانِ الثُّوبَ، ثُمَّ قَرَأَ(صلى الله علیه وآله): هَلْ یَنْظُرُونَ اِلاَّ السّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لایَشْعُرُونَ: «قیامت به طور ناگهانى رخ مى دهد در حالى که (هر کس به کار زندگى خویش مشغول است) مردانى مشغول دوشیدن گوسفندانند، و مردان دیگرى مشغول پیچیدن پارچه (و گفتگو براى خرید و فروش) سپس حضرت آیه فوق را تلاوت فرمود: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ».(1)
و چه دردناک است که انسان در برابر چنین رخدادى که هیچ راه بازگشت ندارد، این چنین غافلگیر گردد و بدون هیچگونه آمادگى در امواج آن فرو رود.

* * *

سپس، از حالت دوستانى که در مسیر گناه و فساد، و یا زرق و برق دنیا، دست مودت به هم مى دهند، پرده برداشته مى گوید: «همه دوستان در آن روز دشمن یکدیگرند مگر پرهیزگاران»! (الْأَخِلاّءُ یَوْمَئِذ بَعْضُهُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ).(2)
این آیه، که توصیفى از صحنه هاى قیامت است، به خوبى نشان مى دهد، منظور از «ساعت» در آیه قبل، نیز روز رستاخیز است، روز از هم گسستن پیوندهاى دوستى، مگر پیوندهائى که براى خدا و به نام خدا برقرار شده است.
تبدیل شدن این گونه دوستى ها به عداوت در آن روز، طبیعى است; چرا که هر کدام از آنها دیگرى را عامل بدبختى و بیچارگى خود مى شمرد: تو بودى که این راه را به من نشان دادى و مرا به سوى آن دعوت کردى! تو بودى که دنیا را در نظر من زینت دادى و مرا به آن تشویق نمودى! آرى تو بودى که مرا غرق غفلت و غرور ساختى و از سرنوشتم بى خبر کردى! هر یک از آنها به دیگرى این گونه مطالب را مى گوید.
تنها پرهیزگارانند که پیوند دوستى آنها جاودانى است، چرا که بر محور ارزش هاى جاودانى دور مى زند، و نتایج پربارش، در قیامت آشکارتر مى شود و آن را استحکام بیشترى مى بخشد.
طبیعى است که دوستان در امور زندگى کمک یکدیگرند، اگر دوستى بر اساس شر و فساد باشد شریک در جرم یکدیگرند، و اگر بر اساس خیر و صلاح باشد شریک در پاداش یکدیگر مى باشند، بنابراین جاى تعجب نیست که دوستى از قسم اول در آنجا تبدیل به دشمنى گردد، و از قسم دوم به دوستى محکم تر.
امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: أَلا کُلُّ خِلَّة کانَتْ فِى الدُّنْیا فِی غَیْرِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فَاِنَّها تَصِیْرُ عَداوَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ: «بدانید هر دوستى که در دنیا براى خاطر خدا نباشد در قیامت تبدیل به عداوت و دشمنى مى شود».(3)
آیه بعد، در حقیقت تفسیرى است براى اوصاف و حالات «متّقین» و بیانى است از سرنوشت پرافتخار آنها.
در آن روز خداوند، به آنها مى گوید: «اى بندگان من! امروز نه ترسى بر شما است، و نه غم و اندوهى خواهید داشت» (یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ).
چه پیام جالبى!! پیامى بدون واسطه از سوى خداوند، پیامى که با بهترین توصیف ها آغاز مى شود، اى بندگان خدا! پیامى که مهمترین نگرانى انسان را در آن روز پرنگرانى، زائل مى کند، پیامى که هر گونه غم و اندوه از گذشته را از دل مى زداید، آرى این پیام داراى چهار مزیت بالا است.

* * *

در آخرین آیه مورد بحث، این پرهیزگاران و بندگان گرامى را با دو جمله دیگر مشخص تر ساخته، مى فرماید: «همانها که به آیات ما ایمان آوردند و در برابر فرمان و دستور ما، تسلیم بودند» (الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ).
آرى آنها هستند که به چنان خطاب پرافتخارى مخاطب و مشمول چنان نعمت هائى مى شوند.
در حقیقت، دو جمله فوق، تعریف گویائى از اعتقاد و عمل آنها است، «ایمان» مبانى استوار اعتقادى آنها را روشن مى سازد، و «اسلام» تسلیمشان را در عمل در برابر فرمان حق و اجراء دستورات او.

* * *

1 ـ تفسیر «روح البیان»، جلد 25، صفحه 89.
2 ـ «اخلاّء» جمع «خلیل» از ماده «خَلّة» به معنى مودت و دوستى است و ریشه اصلى آن «خلل» (بر وزن شرف) به معنى فاصله میان دو جسم است، و از آنجا که محبت و دوستى در لابلاى قلب انسان نفوذ مى کند، این واژه در آن به کار رفته است.
3 ـ تفسیر «على بن ابراهیم»، جلد 2، صفحه 287، طبق نقل «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 612.