این آیات، بحث آیات گذشته را در زمینه بهانه اصلى مشرکان براى بت پرستى که مسأله تقلید نیاکان بود، ادامه مى دهد.
نخست مى گوید: این تنها ادعاى مشرکان عرب نیست، «و این گونه در هیچ شهر و دیارى پیش از تو پیامبر انذارکننده اى نفرستادیم مگر این که ثروتمندان مست و مغرور آن گفتند: ما پدران خود را بر آئینى یافتیم، و به آثار آنان اقتدا مى کنیم» (وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَة مِنْ نَذِیر إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّة وَ إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ).
از این آیه، به خوبى استفاده مى شود که، سردمداران مبارزه با انبیاء، و آنها که مسأله تقلید از نیاکان را مطرح مى کردند، و سخت روى آن ایستاده بودند، همان «مُتْرَفُون» بودند، همان ثروتمندان مست و مغرور و مرفّه، زیرا «مترف» از «ترفه» (بر وزن لقمه) به معنى فزونى نعمت است، و از آنجا که بسیارى از متنعمّان، غرق شهوات و هوس ها مى شوند، کلمه «مترف» به معنى کسانى که مست و مغرور به نعمت شده و طغیان کرده اند، آمده،(1) و مصداق آن، غالباً پادشاهان و جباران و ثروتمندانِ مستکبر و خودخواه است، آرى، آنها بودند که با قیام انبیاء به دوران خودکامگى هایشان پایان داده مى شد، و منافع نامشروعشان به خطر مى افتاد، و مستضعفان از چنگال آنها رهائى مى یافتند، و به همین دلیل با انواع حیل و بهانه ها به تخدیر و تحمیق مردم مى پرداختند، و امروز نیز بیشترین فساد دنیا از همین «مترفین» سرچشمه مى گیرد که، هر جا ظلم و تجاوز و گناه و آلودگى است آنجا حضور فعال دارند.
قابل توجه این که، در آیه قبل خواندیم، که آنها مى گفتند: «إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ» «ما نیز به پیروى آنان هدایت یافته ایم» و در اینجا از قول آنها مى گوید: «إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ» «ما به آثار آنان اقتدا مى کنیم» گر چه هر دو تعبیر در حقیقت به یک معنى باز مى گردد، ولى تعبیر اول، اشاره به دعوى حقانیت مذهب نیاکان است، و تعبیر دوم اشاره به اصرار و پافشارى آنها بر پیروى و اقتداى به نیاکان.
به هر حال، این آیه، یک نوع تسلى خاطرى است براى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و مؤمنان، که بدانند بهانه جوئى مشرکان، چیز تازه اى نیست، این همان راهى است که همه گمراهان در طول تاریخ پیموده اند!
* * *
آیه بعد، پاسخى را که انبیاى پیشین به آنها مى دادند، به وضوح بیان مى کند و مى گوید: «(پیامبرشان) گفت: آیا اگر من آئینى هدایت بخش تر از آنچه پدرانتان را بر آن یافتید آورده باشم (باز هم انکار مى کنید)»؟! (قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدى مِمّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ).(2)
این مؤدبانه ترین تعبیرى است که مى توان در مقابل قومى لجوج و مغرور، بیان کرد که عواطف آنها به هیچ وجه جریحه دار نشود، نمى گوید، آنچه را شما دارید دروغ و خرافه است و حماقت، بلکه مى گوید: آنچه من آورده ام از آئین نیاکان شما هدایت کننده تر است، بیایید بنگرید و مطالعه کنید.
این گونه تعبیرات قرآنى، ادب در بحث و محاجه را مخصوصاً در مقابل جاهلان مغرور به ما مى آموزد.
ولى با این همه به قدرى آنها غرق در جهل و تعصب و لجاج بودند که این گفتار حساب شده و مؤدبانه نیز، در آنها مؤثر واقع نشد، آنها فقط در پاسخ انبیائشان «گفتند: (آرى،) ما به آنچه شما به آن فرستاده شده اید کافریم» (قالُوا إِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ).
بى آنکه کمترین دلیلى براى مخالفت خودشان بیاورند، و بى آنکه کمترین تفکر و اندیشه اى در پیشنهاد متین انبیاء و رسولان الهى کنند.
* * *
بدیهى است، چنین قوم طغیانگر و لجوج و بى منطقى، شایسته بقا و حیات نیست، و دیر یا زود باید عذاب الهى نازل گردد و این خار و خاشاک ها را از سر راه بردارد، لذا در آخرین آیه مورد بحث مى فرماید: «به همین جهت از آنها انتقام گرفتیم» و سخت مجازاتشان کردیم (فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ).
گروهى را با طوفان، و گروهى را با زلزله ویرانگر، و جمعى را با تندباد و صاعقه، و خلاصه هر یک از آنها را با فرمانى کوبنده درهم شکستیم و هلاک کردیم.
و در پایان آیه، براى این که مشرکان «مکّه» نیز عبرت گیرند روى سخن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده مى گوید: «بنگر پایان کار تکذیب کنندگان چگونه بود»! (فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ).
جمعیت مشرکان لجوج «مکّه» نیز باید در انتظار چنین سرنوشت شومى باشند!
* * *
1ـ در «لسان العرب» مى خوانیم: اَتْرَفَتْهُ النِّعْمَةُ، اَىْ اَطْغَتْهُ.
2 ـ این جمله محذوفى دارد و در تقدیر چنین است: اَتَتَّبِعُونَ آبائَکُمْ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِدِیْن اَهْدِی مِنْ دِیْنِ آبائِکُمْ (تفسیر کشّاف ـ مراغى ـ قرطبى و روح المعانى).
