در آیات گذشته، اشاره سربسته اى به عذاب الهى در قیامت شده بود، آیات مورد بحث، توضیح و تفسیرى بر این معنى است، نخست بعضى از ویژگى هاى روز قیامت را بازگو مى کند، و سپس کیفیت عذاب تکذیب کنندگان را.
مى فرماید: «این عذاب الهى در روزى است که آسمان (کرات آسمانى) شدیداً به حرکت در مى آیند، و به هر سو رفت و آمد مى کنند» (یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً).(1)
«مَور» (بر وزن قول)، در لغت به معانى مختلفى آمده است، «راغب» در «مفردات» مى گوید: «مور» به معنى جریان سریع است، و نیز مى گوید: گرد و غبارى را که باد به هر سو مى برد، «مور» مى گویند.
در «لسان العرب» نیز آمده که، «مور» به معنى حرکت و رفت و آمد است، به معنى موج و سرعت نیز آمده، بعضى نیز «مور» را به حرکت دورانى تفسیر کرده اند.
از مجموع این تفسیرها استفاده مى شود که، «مور» همان حرکت سریع و دورانى و توأم با رفت و آمد، اضطراب و تموج است.
به این ترتیب، در آستانه قیامت، نظام حاکم بر کرات آسمانى بر هم مى ریزد، آنها از مدارات خود منحرف مى شوند، و به هر سو رفت و آمد مى کنند، سپس درهم نوردیده مى شوند، و به جاى آنها آسمانى نو به فرمان خدا برپا مى شود، چنان که در آیه 104 سوره «انبیاء» مى گوید: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ: «روزى که آسمان را همچون طومار در هم مى پیچیم».
و در آیه 48 سوره «ابراهیم» مى خوانیم: یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ: «روزى که این زمین به زمینى دیگر، و آسمان ها به آسمان دیگرى تبدیل مى شود».
در آیات دیگر قرآن نیز، تعبیراتى دیده مى شود، که خبر از شکافتن کرات آسمانى،(2) و از جا کنده شدن آنها،(3) و فاصله افتادن در میان آنها،(4) حکایت مى کند، که به خواست خدا در ذیل آن آیات در این باره نیز بحث خواهیم کرد.
* * *
سپس مى افزاید: «و روزى که کوه ها به حرکت در مى آید» (وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً).
آرى، کوه ها از جا کنده مى شوند و به حرکت در مى آیند، و سپس به شهادت آیات دیگر قرآن متلاشى مى گردند، و همچون «عِهْن مَنْفُوش» (پشم رنگین زده شده)(5) مى شوند، و به جاى آن «زمینى بى آب و گیاه و صاف و هموار آشکار مى گردد»: (فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً).(6)
اینها همه، اشاره به آن است که، این دنیا و تمام پناهگاه هاى آن در هم کوبیده مى شود، جهانى نو، با نظاماتى نوین، جاى آن را مى گیرد، و انسان در برابر نتائج اعمال خویش، قرار خواهد گرفت.
* * *
لذا، در آیه بعد مى افزاید: «چون چنین است، واى در آن روز براى تکذیب کنندگان»! (فَوَیْلٌ یَوْمَئِذ لِلْمُکَذِّبِینَ).(7)
آرى، در حالى که وحشت و اضطراب ناشى از دگرگونى جهان، همگان را فرا گرفته، وحشت عظیم ترى به سراغ «مکذبین» مى آید، که همان عذاب الهى است; چرا که «وَیْل» اظهار تاسف و اندوه است بر وقوع یک حادثه نامطلوب.
* * *
پس از آن به معرفى این «مکذبین»، پرداخته، مى فرماید: «همانها که در سخنان باطل به بازى مشغولند» (الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْض یَلْعَبُونَ).
آیات قرآن را «دروغ»، معجزات پیامبر(صلى الله علیه وآله) را «سحر» مى خوانند، و آورنده آن را «مجنون» مى شمرند، همه حقایق را به بازى گرفته، و به سخریه و استهزاء در برابر آنها مى پردازند.
با سخنان باطل و بى منطق، به جنگ حق برمى خیزند، و براى رسیدن به مقصد خود، از هیچ تهمت و دروغى ابا ندارند.
«خَوض» (بر وزن حوض)، به معنى ورود در سخنان باطل است، و در اصل به معنى وارد شدن در آب و عبور از آن است.
* * *
بار دیگر براى معرفى آن روز، و بیان سرنوشت این مکذبان، به توضیح دیگرى پرداخته، مى افزاید: «روزى که آنها با خشونت و عنف به سوى آتش دوزخ رانده مى شوند» (یَوْمَ یُدَعُّونَ إِلى نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا).(8)
* * *
و به آنها گفته مى شود: «این همان آتشى است که آن را انکار مى کردید»! (هذِهِ النّارُ الَّتِی کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ).
* * *
و نیز به آنها گفته مى شود: «آیا این سحر است؟ و یا شما نمى بینید»؟ (أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لاتُبْصِرُونَ).
شما پیوسته در دنیا مى گفتید: آنچه محمّد(صلى الله علیه وآله) آورده، «سحر» است، او از طریق ساحرى، پرده بر چشم هاى ما افکنده تا حقایق را نبینیم، عقل ما را مى رباید، امورى را به نام «معجزه»، به ما معرفى مى کند، و سخنانى را به عنوان «وحى الهى» براى ما مى خواند، اما اینها همه بى اساس است، و چیزى جز «سحر» نیست.
لذا، روز قیامت به عنوان سرزنش و توبیخ، به هنگامى که آتش دوزخ را با چشم مى بینند، و حرارت آن را لمس مى کنند، به آنها گفته مى شود: «آیا اینها سحر است؟ آیا پرده بر چشم شما افکنده شده»؟!
* * *
همچنین به آنها گفته مى شود: «در این آتش وارد شوید، و بسوزید، مى خواهید صبر و شکیبائى کنید، یا بى تابى و جزع، براى شما تفاوتى نمى کند»! (اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لاتَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَیْکُمْ).
«یوم» منصوب است به ظرفیت، یا بدل است از «یومئذ» در آیه قبل.
«چرا که جزاى شما فقط اعمال خودتان است» (إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
آرى، این اعمال خودتان است که به سوى شما بازگشته، و پاپیچ شما شده است، بنابراین جزع و فزع، آه و ناله و بى تابى تأثیرى ندارد.
این آیه، تأکید مجددى است بر مسأله «تجسم اعمال» و بازگشت آن به سوى انسان، و نیز تأکید مجددى است بر «مسأله عدالت پروردگار»; چرا که آتش جهنم هر قدر سوزان باشد، و مجازات آن دردناک، چیزى جز نتیجه اعمال خود انسان ها، و اشکال تبدل یافته آن نیست.
* * *
1 ـ «یوم» منصوب است به عنوان ظرفیت، و متعلق است به «واقِع» که در آیات قبل آمده.
2 ـ انفطار، آیه 1.
3 ـ تکویر، آیه 11.
4 ـ مرسلات، آیه 9.
5 ـ قارعه، آیه 5.
6 ـ طه، آیه 106، براى توضیح بیشتر به جلد 13 تفسیر «نمونه»، صفحه 302 مراجعه شود (ذیل آیه 105 سوره «طه»).
7 ـ «فاء» در «فَوَیْلٌ» فاء تفریع است، یعنى چون در آن روز پناهگاهى نیست، واى بر این تکذیب کنندگان.
8 ـ «دَعّ» (بر وزن جدّ)، به معنى دفع شدید و راندن توأم با خشونت و عنف است.
