دو آیه فوق، که آخرین آیات سوره «ذاریات» است در حقیقت یک نوع نتیجه گیرى از آیات مختلف این سوره است، مخصوصاً آیاتى که پیرامون سرنوشت اقوام پیشین، همچون «قوم فرعون» و «قوم لوط» و «عاد» و «ثمود» سخن مى گوید، همچنین آیات گذشته که از هدف آفرینش سخن مى گفت.
مى گوید: «اکنون که معلوم شد این قوم مشرک و گناهکار از هدف اصلى آفرینش منحرف گشته اند، باید بدانند که آنها نیز سهم بزرگى از عذاب الهى دارند، همچون سهمى که یاران آنها در اقوام پیشین داشتند» (فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ).
«بنابراین عجله نکنند» و پى درپى نگویند اگر عذاب الهى حق است، چرا به سراغ ما نمى آید؟ (فَلایَسْتَعْجِلُونِ).(1)
تعبیر به «ظلم» درباره این گروه، به خاطر آن است که «شرک» و «کفر» بزرگ ترین ظلم است; زیرا حقیقت ظلم این است که: چیزى را در غیر محل شایسته قرار دهند، و مسلماً «بت» را به جاى خدا قرار دادن، مهم ترین مصداق ظلم محسوب مى شود، و به همین دلیل، آنها هم مستحق همان سرنوشتى هستند که اقوام مشرک پیشین داشتند.
«ذَنوب» (بر وزن قبول)، در اصل به معنى اسبى است که دمش طولانى باشد، و همچنین دلوهاى بزرگى که دنباله دارد.
در سابق، براى کشیدن آب از چاه، به وسیله حیوانات، دلوهاى عظیمى تهیه مى کردند که دنباله اى داشت، و علاوه بر دهانه دلو، طنابى هم به دنباله آن متصل بود که براى خالى کردن آن دلو عظیم، از آن استفاده مى کردند.
و از آنجا که گاهى براى تقسیم آب، در میان چند گروه از این دلوها استفاده مى شد، و به هر کدام، یک یا چند دلو مى دادند، این واژه به معنى «سهمیه» نیز به کار مى رفت، و در آیه مورد بحث، به همین معنى استعمال شده، منتهى اشاره به سهمیه بزرگ است.(2)
آیا منظور در این آیه تهدید به عذاب دنیا است، یا عذاب آخرت؟ گروهى از مفسران، معنى دوم را پذیرفته اند، در حالى که بعضى احتمال معنى اول را داده اند. به عقیده ما قرائن، گواهى بر عذاب دنیا مى دهد، زیرا اولاً ـ عجله اى که بعضى از کفار داشتند، بیشتر براى این بود که به پیامبر مى گفتند: اگر راست مى گوئى پس چرا عذاب الهى بر ما نازل نمى شود؟ و این مسلماً اشاره به عذاب دنیا است.(3)
دیگر این که تعبیر به «مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ» ظاهراً اشاره به سرنوشت اقوامى است که در این سوره از آنها یاد شده، مانند «قوم لوط» و «قوم فرعون» و «عاد» و «ثمود» که هر یک به نوعى از عذاب دنیا گرفتار شدند، و از میان رفتند.
در اینجا این سؤال پیش مى آید که: اگر آیه، مربوط به عذاب دنیا است، پس چرا این وعده الهى درباره آنها تحقق نیافت؟
این سؤال دو پاسخ دارد:
1 ـ این وعده درباره بسیارى از آنها مانند «ابو جهل» و جمعى دیگر در غزوه «بدر» و غیر آن تحقق یافت.
2 ـ نزول این عذاب براى همه آنها مشروط به عدم بازگشت به سوى خدا، و عدم توبه از شرک بوده، و هنگامى که غالب آنها در «فتح مکّه» ایمان آوردند، این شرط منتفى شد، و عذاب الهى بر طرف گشت.

* * *

و در آخرین آیه، تهدید به عذاب دنیا را با تهدید به عذاب آخرت تکمیل کرده، مى گوید: «واى بر کسانى که کافر شدند از روزى که به آنها وعده داده مى شود» (فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ یَوْمِهِمُ الَّذِی یُوعَدُونَ).
همان گونه که این سوره، از مسأله معاد و رستاخیز آغاز شد، با تأکید بر همین مسأله پایان مى گیرد.(4)
«وَیل» در لغت عرب، در مواردى گفته مى شود که فرد یا افرادى به هلاکت بیفتند، و معنى عذاب و بدبختى را مى دهد، و به گفته بعضى، مفهومى شدیدتر از عذاب دارد.
واژه هاى «ویل»، «ویس» و «ویح» در لغت عرب، در مواردى به کار مى رود که شخصى به حال دیگرى تأسف مى خورد، منتها «ویل» در موارد کارهاى زشت و قبیح گفته مى شود، و «ویس» در مقام تحقیر، و «ویح» در مقام ترحم.
جمعى گفته اند: «ویل»، چاه یا دره اى است در دوزخ، ولى منظور این گویندگان این نیست که در لغت به این معنى آمده، بلکه در حقیقت بیان مصداق است.
این تعبیر، در قرآن مجید در موارد زیادى از جمله درباره کفار، مشرکان، دروغگویان، تکذیب کنندگان، گنهکاران، کم فروشان، و نمازگزاران بى خبر به کار رفته است، ولى بیشترین مورد استعمال آن در قرآن مجید، تکذیب کنندگان است، از جمله در سوره «مرسلات» این جمله ده بار تکرار شده: وَیْلٌ یَوْمَئِذ لِلْمُکَذِّبِیْنَ: «واى در روز قیامت براى کسانى که پیامبران و آیات الهى را تکذیب کردند».

* * *

 
خداوندا! ما را از عذاب آن روز عظیم و رسوائى وحشتناکش در پناه لطفت محفوظ دار!
بار الها! به ما آمادگى پذیرش، و توفیق عبودیت و افتخار بندگى خویش را مرحمت فرما!
پروردگارا! ما را به سرنوشت دردناک اقوامى که پیامبران و آیات تو را تکذیب کردند، یا پشت سر انداختند، مبتلا مساز! و پیش از فوت فرصت، از خواب غفلت بیدار کن!
 
آمِیْنَ یا رَبَّ العالَمِیْنَ
 
پایان سوره ذاریات
10 / صفر الخیر / 1406
3 / 8 / 1364

* * *

1 ـ باید توجه داشت که نون «یَسْتَعْجِلُونِ» مکسور است، در حالى که نون جمع باید مفتوح باشد، 2
و دلیل آن این است که در اینجا در اصل «یَسْتَعْجِلُونِى» بوده است.
2 ـ یکى از شعراى عرب مى گوید:
لَنا ذَنُوبٌ وَ لَکُمْ ذَنُوبٌ *** فَأِنْ أَبِیْتُمْ فَلَنَا الْقَلِیْبُ
«دلو بزرگى از آن ما و دلو بزرگى از آن شماست ـ و اگر قبول ندارید تمام چاه از آن ماست»!
(«المیزان»، جلد 9، ذیل آیات مورد بحث).
3 ـ به آیات 57 و 58 سوره «انعام» و آیه 72 «نمل» و مانند آن مراجعه شود، البته این تعبیر، در آیات قرآن، احیاناً در مورد قیامت نیز به کار رفته است.
4 ـ بعضى احتمال داده اند: این آیه نیز اشاره به عذاب دنیا باشد، در حالى که این گونه تعبیر در قرآن مجید، معمولاً براى روز قیامت مى شود.