غالباً تصور مى کنند، مرگ یک امر عدمى و به معنى فنا است، ولى این برداشت، هرگز با آنچه در قرآن مجید آمده، و دلائل عقلى به آن رهنمون مى شود، موافق نیست.
«مرگ»، از نظر قرآن، یک امر وجودى است، یک انتقال و عبور از جهانى به جهان دیگر است، و لذا در بسیارى از آیات قرآن از «مرگ» تعبیر به «تَوَفِّى» شده که به معنى باز گرفتن، و دریافت روح از تن، به وسیله فرشتگان است.
تعبیر آیات فوق وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ: «شدائد مرگ، به حق به سراغ انسان مى آید» نیز اشاره به همین معنى است(1) در بعضى از آیات، مرگ را صریحاً مخلوق خدا شمرده: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ».(2)
در روایات اسلامى تعبیرات مختلفى درباره حقیقت مرگ آمده است.
در حدیثى مى خوانیم: از على بن الحسین امام سجاد(علیه السلام) سؤال کردند: مَا الْمَوْتُ؟: «مرگ چیست»؟
در پاسخ فرمود: لِلْمُؤْمِنِ کَنَزْعِ ثِیاب وَسِخَة قَمِلَة، وَ فَکِّ قُیُود، وَ اَغْلال ثَقِیْلَة، وَ الْاِسْتِبْدالِ بِاَفْخَرِ الثِّیابِ، وَ اَطْیَبِها رَوائِحَ، وَ اَوْطَى الْمَراکِبِ وَ آنَسِ الْمَنازِلِ.
وَ لِلْکافِرِ کَخَلْعِ ثِیاب فاخِرَة، وَ النَّقْلِ عَنْ مَنازِلِ اَنِیْسَة، وَ الْاِسْتِبْدالِ بِاَوْسَخِ الثِّیابِ وَ أَخْشَنِها، وَ اَوْحَشِ الْمَنازِلِ، وَ اَعْظَمِ الْعَذابِ!:
«براى مؤمن، مانند کندن لباس چرکین و پر حشرات است، و گشودن غل و زنجیرهاى سنگین، و تبدیل آن به فاخرترین لباس ها، و خوشبوترین عطرها، و راهوارترین مرکب ها و مناسب ترین منزل ها است.
و براى کافر، مانند کندن لباسى است فاخر، و انتقال از منزل هاى مورد علاقه، و تبدیل آن به چرک ترین و خشن ترین لباس ها، و وحشتناک ترین منزل ها و بزرگ ترین عذاب»!.(3)
از امام محمّد بن على(علیه السلام) نیز همین سؤال شد فرمود:
هُوَ النَّوْمُ الَّذِی یَأْتِیْکُمْ کُلَّ لَیْلَة اِلاّ اَنَّهُ طَوِیْلٌ مُدَّتُهُ، لایَنْتَبِهُ مِنْهُ اِلاّ یَوْمَ الْقِیامَةَ!: «مرگ همان خوابى است که هر شب به سراغ شما مى آید، جز این که مدتش طولانى است، و انسان از آن بیدار نمى شود تا روز قیامت»!.(4)
در مباحث مربوط به برزخ گفته ایم که حالت اشخاص در برزخ متفاوت است: بعضى گوئى به خواب فرو مى روند، و بعضى (همچون شهیدان راه خدا و مؤمنان قوى الایمان) غرق انواع نعمت ها مى شوند، و جمعى از جباران و اشقیاء غرق عذاب الهى.
امام حسین بن على سید الشهداء(علیه السلام) نیز در «کربلاء» و روز «عاشورا» و به هنگام شدت گرفتن جنگ، تعبیر لطیفى در مورد حقیقت مرگ براى یارانش ارائه فرمود: صَبْراً بَنِى الْکِرامِ! فَمَا الْمَوْتُ اِلاّ قَنْطَرَةٌ تُعَبِّرُ بِکُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرّاءِ اِلَى الْجِنانِ الْواسِعَةِ، وَ النَّعِیْمِ الدّائِمَةِ، فَاَیُّکُمْ یَکْرَهُ اَنْ یَنْتَقِلَ مِنْ سِجْن اِلى قَصْر، وَ ما هُوِ لِأَعْدائِکُمْ اِلاّ کَمَنْ یَنْتَقِلُ مِنْ قَصْر اِلى سِجْن وَ عَذاب، اِنَّ اَبِی حَدَّثَنِی عَنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله علیه وآله): اِنَّ الدُّنْیا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکافِرِ، وَ الْمَوْتُ جِسْرُ هؤُلاءِ اِلى جِنانِهِمْ، وَ جِسْرُ هؤُلاءِ اِلى جَحِیْمِهِمْ: «شکیبائى کنید اى فرزندان مردان بزرگوار! مرگ، تنها پلى است که شما را از ناراحتى ها و رنج ها به باغ هاى وسیع بهشت و نعمت هاى جاودان منتقل مى کند، کدام یک از شما از انتقال یافتن از «زندان» به «قصر» ناراحتید؟! و اما نسبت به دشمنان شما، همانند این است که شخصى را از قصرى به زندان و عذاب منتقل کنند، پدرم از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل فرمود که: دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است، و مرگ پل آنها به باغ هاى بهشت، و پل اینها به جهنم است»!.(5)
در حدیث دیگرى مى خوانیم: امام موسى بن جعفر(علیه السلام) وارد بر کسى شد، در حالى که غرق سکرات موت بود، و به هیچ کس پاسخ نمى گفت، جمعیت عرض کردند: اى فرزند رسول خدا(صلى الله علیه وآله)! دوست داریم حقیقت مرگ را براى ما شرح دهى، و بگوئى بیمار ما الان در چه حالى است؟
فرمود: «مرگ وسیله تصفیه است، که مؤمنان را از گناه پاک مى کند، و آخرین ناراحتى این عالم است، و کفاره آخرین گناهان آنها است، در حالى که کافران را از نعمت هایشان جدا مى کند، و آخرین لذتى است که به آنها مى رسد، و آخرین پاداش کار خوبى است که احیاناً انجام داده اند، و اما این شخص محتضر به کلى از گناهانش پاک شد، و از معاصى بیرون آمد، و خالص گشت، آن چنان که لباس چرکین با شستشو پاک مى شود، و او هم اکنون، شایستگى آن را پیدا کرده که در سراى جاوید، معاشر ما اهل بیت باشد»!.(6)

* * *

1 ـ در این که «باء» در «بالحق» چه معنى دارد؟ احتمالات مختلفى داده اند: بعضى، آن را «باء تعدیه» گرفته اند، و «حق» را به معنى «مرگ»، که معنى جمله چنین مى شود: «سکرات موت مطلبى را که واقعیت دارد ـ یعنى مرگ ـ را با خود مى آورد»، و گاه آن را به معنى «ملابست» گرفته اند، یعنى: «سکرات موت همراه با حق فرا مى رسد».
2 ـ ملک، آیه 2.
3 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 155.
4 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 155 (ظاهراً منظور از امام محمّد بن على، امام نهم، امام جواد(علیه السلام) است).
5 ـ «معانى الاخبار»، صفحه 289، باب معنى الموت، حدیث 3.
6 ـ «معانى الاخبار»، صفحه 289، باب معنى الموت، حدیث 6.