ممکن است کسانى در اینجا سؤال کنند: آیا مفهوم آیه فوق این نیست که نوشیدن مشروبات الکلى فقط در صورتى ممنوع است که مستى تا حال نماز باقى بماند و دلیل ضمنى بر جواز آن در سایر حالات مى باشد؟!
پاسخ این سؤال ـ به خواست خدا ـ به طور تفصیل در تفسیر آیه 90 سوره «مائده» خواهد آمد، اما به طور اجمال این است که: اسلام براى آماده کردن و به جریان انداختن بسیارى از احکام خود، از روش «تدریجى» استفاده کرده، مثلاً همین مسأله تحریم مشروبات الکلى را طى چند مرحله اعلام نموده است:
نخست آن را به عنوان یک نوشیدنى نامطلوب و نقطه مقابل «رِزْقاً حَسَناً».(1)
پس از آن، در صورتى که مستى آن در حال نماز باشد جلوگیرى کرده (آیه فوق).
و بعد، منافع و مضار آن را با هم مقایسه نموده و غلبه زیان هاى آن، بیان شده است.(2)
و در مرحله آخر، نهى قاطع و صریح از آن نموده است.(3)
اصولاً براى ریشه کن ساختن یک مفسده اجتماعى و اخلاقى که محیط به طور عمیق به آن آلوده شده است، راهى بهتر از این روش نیست که افراد را تدریجاً آماده کنند و سپس حکم نهائى اعلام گردد.
ضمناً باید توجه داشت، آیه فوق به هیچ وجه دلالت بر اجازه نوشیدن خمر ندارد، بلکه تنها درباره مستى در حال نماز سخن گفته، و در مورد غیر نماز سکوت اختیار کرده تا مرحله نهائى حکم فرا رسد.
البته با توجه به این که اوقات پنجگانه نماز مخصوصاً در آن زمان که معمولاً در پنج وقت انجام مى شد فاصله چندانى با هم ندارند، خواندن نماز در حال هشیارى، لازمه اش این بوده که در فاصله این اوقات از نوشیدن مایعات مست کننده به کلى صرف نظر شود; زیرا غالباً مستى آن تا موقع نماز ادامه مى یابد، و حالت هشیارى پیدا نمى شود، بنابراین، حکم آیه فوق شبیه یک تحریم همیشگى و مستمر است.
* * *
2 ـ جمله «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً» که به اصطلاح با فاء تفریع شروع شده، مربوط به جمله «أَوْ عَلى سَفَر» است، یعنى هنگامى که در مسافرت باشید ممکن است، آب پیدا نکنید و نیازمند به تیمم شوید ـ زیرا هنگامى که انسان در شهر و آبادى است کمتر چنین اتفافى مى افتد ـ و از اینجا روشن مى شود، سخن بعضى از مفسران مانند نویسنده «المنار» که گفته است: «مسافرت به تنهائى براى تیمم کردن به جاى وضو کافى است، حتى اگر انسان آب در اختیار داشته باشد» سخن بى اساسى است; زیرا کلمه فاء تفریع در «فَلَمْ تَجِدُوا» این سخن را ابطال مى کند، چون مفهوم آن این است که مسافرت گاهى موجب عدم دسترسى به آب مى گردد، در اینجا باید تیمم کرد، نه این که مسافرت به تنهائى مجوز تیمم است.
و عجب این است که نویسنده مزبور به فقهاى اسلام در این زمینه حمله کرده، در حالى که حمله او هیچ موردى ندارد.
* * *
3 ـ کلمه «أَوْ» در «أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ» به معنى «واو» است; زیرا تنها بیمار بودن یا مسافر بودن، سبب تیمم نمى شود، بلکه در چنین حالى اگر موجبات وضو یا غسل حاصل شود، تیمم واجب مى گردد.
* * *
4 ـ عفت بیان قرآن در این آیه همانند بسیارى از آیات دیگر کاملاً مشهود است; زیرا هنگامى که مى خواهد از قضاى حاجت سخن بگوید، تعبیرى را انتخاب مى کند که هم مطلب را بفهماند و هم واژه صریح و نامناسبى به کار نبرده باشد، مى گوید: «أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ».
توضیح این که: «غائط» بر خلاف مفهومى که امروز از آن مى فهمند،(4) در اصل، به معنى زمین گودى است که انسان را از انظار دور مى دارد و افراد بیابان گرد و مسافر در آن زمان براى «قضاى حاجت» آنجا مى رفتند، تا از دیدگاه مردم دور باشند.
بنابراین، معنى جمله چنین مى شود: «اگر یکى از شما از مکان گودى آمده باشد...» که روى هم رفته کنایه از قضاى حاجت است.
و جالب این که: به جاى «شما»، «یکى از شما» به کار رفته، تا عفت بیان آن بیشتر باشد (دقت کنید).
همچنین آنجا که از آمیزش جنسى سخن مى گوید با تعبیر: أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ: «یا با زنان تماس گرفته باشید...» مطلب را مى فهماند، و واژه «لمس» کنایه زیبائى از آمیزش جنسى است.
* * *
5 ـ درباره سایر خصوصیات تیمم از جمله «صَعِیْداً طَیِّباً» در ذیل آیه 6 سوره «مائده» به خواست خدا مشروحاً بحث خواهیم کرد.
* * *
1 ـ نحل، آیه 67.
2 ـ بقره، آیه 219.
3 ـ مائده، آیه 90.
4 ـ «غائط» در تعبیرات امروز، غالباً به مدفوع انسان گفته مى شود.
