در آیات پیش، سخن از گواهى انبیاء بر اعمال امت در روز قیامت بود، و نیز از این سخن در میان بود که: کفار و کسانى که دستورات پیامبران را عصیان کرده بودند، دوست داشتند خاک باشند، در آیه مورد بحث به چند دستور مهم از دستورات پیامبر اشاره نموده، تا روشن شود چه کسى اطاعت مى کند و چه کسى عصیان، مى فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده اید! در حال مستى به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه مى گوئید»! (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ).
از این آیه، چند حکم اسلامى استفاده مى شود که تحت شماره به آنها مى پردازیم:
1 ـ تحریم نماز در حال مستى
یعنى افراد مست نمى توانند مشغول اداء فریضه نماز شوند و نماز آنها در این حال باطل است، فلسفه آن هم روشن است، زیرا نماز گفتگوى بنده و راز و نیاز او با خدا است و باید در نهایت هوشیارى انجام گردد و افراد مست از این مرحله دور و بیگانه اند.
این موضوع نیز لازم به یادآورى است که در روایات متعددى که در کتب شیعه و اهل تسنن وارد شده، آیه فوق به «مستى خواب» تفسیر شده، یعنى در حالى که هنوز کاملاً بیدار نشده اید، شروع به نماز نکنید، تا بدانید چه مى گوئید.(1)
ولى چنین به نظر مى رسد: این تفسیر از مفهوم جمله «حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ» استفاده شده است، اگر چه در معنى «سُکارى» داخل نباشد.
به عبارت دیگر، از جمله «تا بدانید چه مى گوئید» استفاده مى شود، نماز خواندن در هر حالى که انسان از هشیارى کامل برخوردار نباشد، ممنوع است، خواه حالت مستى باشد یا باقى مانده حالت خواب.
در ضمن از این جمله نیز مى توان استفاده کرد: بهتر است در حال کسالت و کمى توجه نیز انسان نماز نخواند; زیرا حالت فوق به صورت ضعیف در او وجود دارد و شاید به همین جهت است که طبق روایتى، امام باقر(علیه السلام) فرمود:
«در حالتى که کسل هستید یا چرت آلود یا سنگین، مشغول نماز نشوید; زیرا خداوند مؤمنان را از نماز خواندن در حال مستى نهى کرده است».(2)
2 ـ باطل بودن نماز در حال جنابت
مى فرماید: «همچنین در حال جنابت به نماز نزدیک نشوید» (وَ لا جُنُباً).
سپس استثنائى براى این حکم بیان فرموده، مى گوید: «مگر این که مسافر باشید» (إِلاّ عابِری سَبیل).
یعنى اگر در مسافرت گرفتار بى آبى شوید، مى توانید نماز بخوانید که البته نماز خواندن در این حال، به شرط تیمم است که در ذیل آیه خواهد آمد.
ولى در روایات و اخبار، تفسیر دیگرى براى آیه نیز آمده است(3) و آن این که: منظور از «صلوة» در آیه، محل نماز گذاردن و مسجد است، یعنى در حال جنابت وارد مساجد نشوید، سپس کسانى که عبوراً از مسجد مى گذرند را استثناء فرموده و مى گوید: «اِلاّ عابِرى سَبِیل» یعنى مى توانید در حال جنابت عبوراً از مسجد بگذرید.
و از بعضى روایات استفاده مى شود: جمعى از مسلمانان و صحابه پیامبر(صلى الله علیه وآله) خانه هائى در اطراف مسجد پیامبر(صلى الله علیه وآله) ساخته بودند که درهاى آن به مسجد گشوده مى شد، (و اجازه داشتند که در حال جنابت از مسجد بگذرند، بدون این که در آن توقف کنند).(4)
اما باید توجه داشت: لازمه تفسیر فوق این خواهد بود که کمله «صلوة» در آیه به دو معنى آمده باشد یکى به معنى خود «نماز» و دیگر به معنى «محل نماز»; زیرا دو حکم مختلف در آیه فوق بیان شده: یکى خوددارى از نماز در حال مستى و دیگرى خوددارى جنب از ورود در مساجد، البته استعمال یک لفظ در دو معنى یا بیشتر چنان که در اصول گفته ایم، مانعى ندارد، ولى خلاف ظاهر است و بدون قرینه جایز نیست، گر چه ممکن است روایات فوق قرینه آن باشد.
3 ـ جواز نماز خواندن یا عبور از مسجد بعد از غسل کردن
چنان که مى فرماید: «به نماز نزدیک نشوید تا غسل کنید» (حَتَّى تَغْتَسِلُوا).
4 ـ تیمم براى معذورین
در جمله بعد که در حقیقت تمام موارد تشریع تیمم جمع است، موارد عذر براى غسل کردن را بر شمرده است: نخست به موردى که آب براى بدن ضرر داشته باشد، اشاره کرده، مى فرماید: «اگر بیمار باشید و یا در سفر» (وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَر).
پس از آن به مواردى که انسان به آب دسترسى ندارد، یا استعمال آب برایش ممکن نیست، اشاره کرده، مى فرماید: «یا هنگامى که از قضاى حاجت برگشتید و یا با زنان آمیزش جنسى داشتید» (أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ).
«و دسترسى به آب نداشتید» (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً).
«در این موقع با خاک پاکیزه اى تیمم کنید» (فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً).
سپس طرز تیمم را بیان فرموده، مى گوید: «سپس صورت و دست هاى خود را مسح کنید» (فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدیکُمْ).
و در پایان آیه اشاره به این حقیقت مى کند که دستور مزبور، یک نوع تسهیل و تخفیف براى شما است، «چون خداوند بخشنده و مهربان است» (إِنَّ اللّهَ کانَ عَفُوّاً غَفُوراً).

* * *

1 ـ تفسیر «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 483، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 3، صفحه 1771 (جلد 5، صفحه 201، مؤسسة التاریخ العربى، 1405 هـ ق) ـ «کافى»، جلد 3، صفحات 299 و 371، دار الکتب الاسلامیة ـ «وسائل الشیعه»، جلد 5، صفحات 463 و 464 و جلد 7، صفحات 233 و 291، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 80، صفحه 357 و جلد 81، صفحه 231.
2 ـ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 483، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ شبیه این مضمون در «صحیح بخارى» نیز آمده است ـ «کافى»، جلد 3، صفحه 299، دار الکتب الاسلامیة ـ «بحار الانوار»، جلد 10، صفحه 91 و جلد 81، صفحات 202، 204، 231 و 239.
3 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 1، صفحه 486 (جلد 2، صفحات 207 و 210، چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 78، صفحه 44 و جلد 80، صفحه 375.
4 ـ «بحار الانوار»، جلد 39، صفحات 19، 20 و 21.