این آیه در واقع زیر بناى قوانین اسلامى در مسائل مربوط به «معاملات و مبادلات مالى» را تشکیل مى دهد، و به همین دلیل، فقهاى اسلام در تمام ابواب معاملات به آن استدلال مى کنند.
آیه به افراد با ایمان خطاب کرده، مى گوید: «اى کسانى که ایمان آورده اید! اموال یکدیگر را از طرق نابه جا و غلط و باطل نخورید!» (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ).
به این ترتیب، هر گونه تصرف در مال دیگرى که بدون حق و بدون یک مجوز منطقى و عقلانى بوده باشد، ممنوع شناخته شده و همه را تحت عنوان «باطل» که مفهوم وسیعى دارد، قرار داده است.
مى دانیم «باطل» در مقابل «حق» است و هر چیزى را که ناحق، بى هدف و بى پایه باشد در برمى گیرد.
در آیات دیگرى از قرآن نیز با عباراتى شبیه عبارت فوق، این موضوع تأکید شده، مثلاً: به هنگام نکوهش از قوم یهود و ذکر اعمال زشت آنها مى فرماید: وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ: «آنها اموال مردم را بدون مجوز و به ناحق تصرف مى کردند و مى خوردند».(1)
و در آیه 188 سوره «بقره»، جمله «لا تَأکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ» را به عنوان مقدمه اى براى نهى از کشاندن مردم به وسیله ادعاهاى پوچ و بى اساس به سوى دادگاه ها و خوردن اموال آنها ذکر فرموده است.
بنابراین، هر گونه تجاوز، تقلب، غش، معاملات ربوى، معاملاتى که حد و حدود آن کاملاً نامشخص باشد، خرید و فروش اجناسى که فایده منطقى و عقلائى در آن نباشد، خرید و فروش وسائل فساد و گناه، همه در تحت این قانون کلى قرار دارند، و اگر در روایات متعددى کلمه «باطل» به «قمار»،(2) «ربا»(3)و مانند آن تفسیر شده، در حقیقت معرفى مصداق هاى روشن این کلمه است نه آن که منحصر به آنها باشد.
شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که تعبیر به «أَکْل» (خوردن) کنایه از هر گونه تصرف است، خواه به صورت خوردن معمولى باشد یا پوشیدن یا سکونت و یا غیر آن، و این تعبیر علاوه بر زبان عربى در فارسى امروز نیز کاملاً رائج است.
در جمله بعد، به عنوان یک استثنا، مى فرماید: «مگر این که تصرف شما در اموال دیگران از طریق داد و ستدى باشد که از رضایت باطنى دو طرف سرچشمه بگیرد» (إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراض مِنْکُمْ).
این جمله، استثنائى است از قانون کلى سابق، ولى به اصطلاح «استثناء منقطع» است(4) یعنى آنچه در این جمله آمده مشمول قانون سابق، از آغاز نبوده است و تنها به عنوان یک تأکید و یادآورى ذکر شده، آن هم به نوبه خود یک قانون کلى است.
طبق این بیان، تمام مبادلات مالى و انواع تجارت ها که در میان مردم رایج است چنانچه از روى رضایت طرفین صورت گیرد و جنبه معقول و منطقى داشته باشد، از نظر اسلام مجاز است (مگر در مواردى که به خاطر مصالح معینى، نهى صریح از آن شده است).
سپس در پایان آیه، مردم را از قتل نفس بازمى دارد و ظاهر آن به قرینه آخرین جمله آیه، نهى از خودکشى و انتحار کرده، مى فرماید: «خویشتن را نکشید، خداوند نسبت به شما مهربان است» (وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کانَ بِکُمْ رَحیماً).
یعنى خداوند مهربان نه تنها راضى نمى شود، دیگرى شما را به قتل برساند، بلکه به خود شما هم اجازه نمى دهد که با رضایت خود خویشتن را به دست نابودى بسپارید.
در روایات اهل بیت(علیهم السلام) نیز آیه فوق به همین معنى (انتحار) تفسیر شده است.(5)
اکنون این سؤال پیش مى آید که: چه ارتباطى میان مسأله «قتل نفس» و «تصرف باطل و ناحق در اموال مردم» وجود دارد؟!
پاسخ این سؤال روشن است، در حقیقت قرآن با ذکر این دو حکم پشت سر هم، اشاره به یک نکته مهم اجتماعى کرده است و آن این که: اگر روابط مالى مردم بر اساس صحیح استوار نباشد و اقتصاد جامعه به صورت سالم پیش نرود، و در اموال یکدیگر به ناحق تصرف کنند، جامعه گرفتار یک نوع خودکشى و انتحار خواهد شد.
علاوه بر این که انتحارهاى شخصى افزایش خواهد یافت، انتحار اجتماعى هم از آثار ضمنى آن است.
حوادث و انقلاب هائى که در جوامع مختلف دنیاى معاصر روى داده، شاهد گویاى این حقیقت مى باشد، و از آنجا که خداوند نسبت به بندگان خود، مهربان است به آنها هشدار مى دهد و اعلام خطر مى کند که: مراقب باشند مبادا مبادلات مالى نادرست و اقتصاد ناسالم، اجتماع آنها را به نابودى و سقوط بکشاند.

* * *

در آیه بعد، به مجازات کسانى که از قوانین الهى سرپیچى کنند، اشاره کرده که: هر کس (از این فرمان سرپیچى کند و) خود را آلوده خوردن اموال دیگران به ناحق سازد و یا دست به انتحار و خودکشى زند، نه تنها به آتش این جهان مى سوزد که در آتش قهر و غضب پروردگار نیز خواهد سوخت، مى فرماید: «و هر کس این عمل را از روى تجاوز و ستم انجام دهد، به زودى او را در آتشى وارد خواهیم ساخت» (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلیهِ ناراً).(6)
و در پایان مى فرماید: «و این کار براى خدا آسان است» (وَ کانَ ذلِکَ عَلَى اللّهِ یَسیراً).

* * *

1 ـ نساء، آیه 161.
2 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 17، صفحات 166 و 167، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 76، صفحه 234.
3 ـ تفسیر «قمى»، جلد 1، صفحه 136، مؤسسد دار الکتاب، 1404 هـ ق.
4 ـ استثناء منقطع، غالباً براى تأکید عمومیت حکم عام مى آید، این معنى در مورد آیه فوق صادق است.
به علاوه، این حقیقت را اعلام مى کند که: با تحریم تصرفات باطل، راه زندگى بر شما بسته نیست، و مى توانید از تجارات مشروع، هدف خود را تأمین کنید.
5 ـ به تفسیر «مجمع البیان»، ذیل آیه و تفسیر «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 472، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق، مراجعه شود ـ «وسائل الشیعه»، جلد 1، صفحه 466 و جلد 29، صفحه 24، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 78، صفحه 168 و جلد 97، صفحات 25 و 26.
6 ـ «صَلْى» (بر وزن سرو) در اصل، به معنى نزدیک شدن به آتش است، گر چه گرم شدن و برشته شدن و سوخته شدن با آتش را نیز «صَلْى» مى گویند، اما در آیه فوق به معنى وارد شدن و سوختن در آتش است.