این آیه آخرین آیه سوره «آل عمران»، و محتوى یک برنامه جامع چهار ماده اى که ضامن سربلندى و پیروزى مسلمین است، مى باشد.
1 ـ نخست روى سخن را به همه مؤمنان کرده و به اولین ماده این برنامه اشاره مى کند، مى فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده اید! در برابر حوادث ایستادگى کنید» (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا).
صبر و استقامت در برابر مشکلات، هوس ها و حوادث، در حقیقت ریشه اصلى هر گونه پیروزى مادى و معنوى را تشکیل مى دهد، و هر چه درباره نقش و اهمیت آن در پیشرفت هاى فردى و اجتماعى گفته شود کم است، این همان چیزى است که على(علیه السلام) در کلمات قصارش آن را به منزله سر در برابر بدن معرفى کرده: «اِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإیمانِ کَالْرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ».(1)
خطاب «یا أَیُّها» در آیه مى رساند که این برنامه، همگانى و براى عموم مسلمانان است.
2 ـ در مرحله دوم قرآن به افراد با ایمان دستور به استقامت در برابر دشمن مى دهد، مى فرماید: «و در برابر دشمنان نیز استقامت به خرج دهید» (وَ صابِرُوا).
«صابِرُوا» از «مُصابَرَه» (از باب مفاعله) به معنى صبر و استقامت در برابر صبر و استقامت دیگران است.
بنابراین، قرآن نخست به افراد با ایمان دستور استقامت مى دهد (که هر گونه جهاد با نفس و مشکلات زندگى را شامل مى شود).
و در مرحله دوم، دستور به استقامت در برابر دشمن مى دهد، و این خود مى رساند که تا ملتى در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف درونى پیروز نشود، پیروزى او بر دشمن ممکن نیست و بیشتر شکست هاى ما در برابر دشمنان به خاطر شکست هائى است که در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف خود دامن گیر ما شده است.
ضمناً از دستور «صابِرُوا» استفاده مى شود: هر قدر دشمن بر استقامت خود بیفزاید ما نیز باید بر پایدارى و استقامت خود بیفزائیم.
3 ـ در جمله بعد، به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدّات کشورهاى اسلامى را مى دهد، مى فرماید: «از مرزهاى خود، مراقبت به عمل آورید» (وَ رابِطُوا).
این دستور به خاطر آن است که مسلمانان هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند، و نیز به آنها دستور آماده باش و مراقبت همیشگى در برابر حملات شیطان و هوس هاى سرکش مى دهد، تا غافلگیر نگردند.
لذا در بعضى از روایات از على(علیه السلام) این جمله به مواظبت و انتظار نمازها یکى بعد از دیگرى تفسیر شده است.(2)
زیرا کسى که با عبادت مستمر و پى در پى، دل و جان خود را بیدار مى دارد، همچون سربازى است که در برابر دشمن حالت آماده باش به خود گرفته است.
جمله «رابِطُوا» از ماده «رِباط» گرفته شده، و آن در اصل به معنى بستن چیزى در مکانى است (مانند بستن اسب در یک محل) و به همین جهت به کاروانسرا «رباط» مى گویند و «ربط قلب» به معنى آرامش دل و سکون خاطر است، گویا به محلى بسته شده است و «مرابطه» به معنى مراقبت از مرزها آمده است; زیرا سربازان و مرکب ها و وسائل جنگى را در آن محل نگاهدارى مى کنند.
خلاصه این که «مرابطه» معنى وسیعى دارد که هر گونه آمادگى براى دفاع از خود و جامعه اسلامى را شامل مى شود.
در فقه اسلامى نیز در باب جهاد بحثى تحت عنوان «مرابطه» یعنى آمادگى براى حفظ مرزها در برابر هجوم احتمالى دشمن دیده مى شود که احکام خاصى براى آن بیان شده است. (براى کسب اطلاع بیشتر به کتب فقهى مراجعه شود).
در بعضى از روایات به علماء و دانشمندان نیز «مرابط» گفته شده است، امام صادق(علیه السلام) طبق روایتى مى فرماید:
عُلَماءُ شِیْعَتِنا مُرابِطُونَ فِى الثَّغْرِ الَّذِى یَلِى اِبْلِیْسَ وَ عَفارِیْتَهُ وَ یَمْنَعُونَهُ عَنِ الْخُرُوجِ عَنْ ضُعَفاءِ شِیْعَتِنا وَ عَنْ أَنْ یَتَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ اِبْلِیْسُ:
«دانشمندانِ پیروان ما همانند مرزدارانى هستند که در برابر لشکر ابلیس صف کشیده اند و از حمله آنها به افرادى که قدرت دفاع از خود ندارند جلوگیرى مى کنند».(3)
در ذیل این حدیث، مقام و موقعیت آنها، برتر و بالاتر از افسران و مرزدارانى که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار مى کنند شمرده شده است و این به خاطر آن است که آنها نگهبانان عقائد و فرهنگ اسلامند در حالى که اینها حافظ مرزهاى جغرافیائى هستند.
مسلماً ملتى که مرزهاى عقیده اى و فرهنگى او، مورد حملات دشمن قرار گیرد و نتواند به خوبى از آن دفاع کند در مدت کوتاهى از نظر سیاسى و نظامى نیز شکست خواهد خورد.
4 ـ بالاخره، آخرین دستور که همچون چترى بر همه دستورات سابق سایه مى افکند، دستور به پرهیزکارى است، مى فرماید: «تقواى الهى پیشه کنید» (وَ اتَّقُوا اللّهَ).
«استقامت»، «مصابره» و «مرابطه»، باید آمیخته با تقوا و پرهیزکارى باشد و از هر گونه خودخواهى و ریاکارى و اغراض شخصى به دور گردد.
در پایان آیه مى فرماید: «شما در سایه به کار بستن این چهار دستور، مى توانید رستگار شوید و با تخلف از آنها راهى به سوى رستگارى نخواهید داشت» (لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، حکمت 82.
2 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «وسائل الشیعه»، جلد 4، صفحه 117، چاپ آل البیت.
در تفسیر این آیه احادیث دیگرى نیز از ائمه دیگر وارد شده است، ملاحظه فرمائید («کافى»، جلد 2،
صفحه 81، دار الکتب الاسلامیة ـ «وسائل الشیعه»، جلد 15، صفحه 259 و جلد 16، صفحه 207، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 24، صفحه 215 به بعد و جلد 68، صفحات 90، 195 و 196).
3 ـ «احتجاج طبرسى»، جلد 1، صفحه 17 و جلد 2، صفحه 385، نشر مرتضى، مشهد مقدس، 1403 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 2، صفحه 5.