در اینجا این سؤال پیش مى آید که ظاهر «مِنْکُمْ أُمَّةٌ» این است که این امت بعضى از جمعیت مسلمانان را تشکیل مى دهد، نه همه آنها را، و به این ترتیب وظیفه امر به معروف و نهى از منکر، جنبه عمومى نخواهد داشت، بلکه وظیفه طایفه خاصى است، اگر چه انتخاب و تربیت این جمعیت، وظیفه همه مردم است.
و به عبارت دیگر، این دو وظیفه واجب کفائى است نه عینى، با این که از دیگر آیات قرآن بر مى آید که این دو وظیفه جنبه عمومى دارد، یعنى واجب عینى است نه واجب کفائى، مثلاً در چند آیه، بعد از این آیه مى خوانیم: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر: «شما بهترین امتى بودید که بسود مردم مبعوث شدید، چه این که امر به معروف و نهى از منکر مى کنید».(1)
و در سوره «و العصر» مى فرماید: «همه مردم در زیانند جز آنان که ایمان و عمل صالح دارند و دعوت به حق و توصیه به صبر و استقامت مى کنند».
طبق این آیات و مانند آنها این دو وظیفه اختصاص به دسته معینى ندارد.
در پاسخ باید گفت:
دقت در مجموع این آیات، پاسخ سؤال را روشن مى سازد; زیرا از آنها چنین استفاده مى شود که: «امر به معروف و نهى از منکر» دو مرحله دارد:
یکى «مرحله فردى» که هر کس موظف است به تنهائى ناظر اعمال دیگران باشد.
و دیگرى «مرحله دسته جمعى» که امتى موظفند براى پایان دادن به نابسامانى هاى اجتماع دست به دست هم بدهند و با یکدیگر تشریک مساعى کنند.
قسمت اول وظیفه عموم مردم است، و چون جنبه فردى دارد، طبعاً شعاع آن محدود به توانائى فرد است.
اما قسمت دوم شکل واجب کفائى به خود مى گیرد و چون جنبه دسته جمعى دارد و شعاع قدرت آن وسیع، طبعاً از شئون حکومت اسلامى محسوب مى شود.
این دو شکل از مبارزه با فساد و دعوت به سوى حق، از شاهکارهاى قوانین اسلامى محسوب مى گردد، و مسأله تقسیم کار را در سازمان حکومت اسلامى و لزوم تشکیل یک گروه نظارت بر وضع اجتماعى و سازمان هاى حکومت مشخص مى سازد.
سابق بر این، در ممالک اسلامى (و امروز در پاره اى از کشورهاى اسلامى، مانند حجاز) با الهام از آیه فوق، تشکیلاتى مخصوص مبارزه با فساد و دعوت به انجام مسئولیت هاى اجتماعى به نام اداره حِسْبه وجود داشت و مأموران آن را به «محتسب» و یا «آمرین به معروف» مى نامیدند که مأمور بودند با همکارى یکدیگر با هر گونه فساد و زشت کارى در میان مردم، و یا هر گونه ظلم و فساد در دستگاه حکومت مبارزه کنند، و هم چنین مردم را به کارهاى نیک و پسندیده تشویق نمایند.
بنابراین، وجود این جمعیت، با آن قدرت وسیع، هیچگونه منافاتى با عمومى بودن وظیفه امر بمعروف و نهى از منکر در شعاع فرد و با قدرت محدود ندارد.

* * *

1 ـ آل عمران، آیه 110.