از زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) به بعد، هر قدر مسلمانان فزونى مى یافتند و طبعاً زائران خانه خدا بیشتر مى شدند، مسجد الحرام از طرف خلفاى وقت توسعه داده مى شد.
در تفسیر «عیاشى» نقل شده که در زمان «منصور»، خلیفه عباسى، بر اثر کثرت حجاج مى خواستند مسجد الحرام را بار دیگر توسعه دهند.
منصور مردمى را که در اطراف مسجد، خانه داشتند طلبید، تا خانه آنها را خریدارى کند، ولى آنها به هیچ قیمتى حاضر به فروش نشدند.
منصور در بن بست سختى قرار گرفته بود (زیرا از یک طرف نمى خواست با اعمال زور خانه هاى آنها را خراب کند چون انعکاس خوبى نداشت و از طرف دیگر آنها حاضر به واگذارى خانه خود نبودند).
در این باره از امام صادق(علیه السلام) سؤال کرد، امام فرمود: غمناک مباش! در این باره دلیل روشنى است که مى توانى با آن استدلال کنى.
پرسید: به کدام دلیل؟
فرمود: به کتاب خدا.
پرسید: به کجاى کلام الهى؟
فرمود: به این آیه: إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً; زیرا خداوند مى گوید: «نخستین خانه اى که براى مردمان ساخته شد، خانه کعبه بود».
بنابراین، اگر آنها پیش از بناى کعبه خانه ساخته بودند اطراف خانه کعبه مال آنها بود، ولى اگر خانه کعبه مقدم بوده، این حریم (تا آنجا که مورد نیاز زائران خانه خداست) متعلق به کعبه است!
منصور دستور داد آنها را حاضر ساختند و به همین سخن در برابر آنها استدلال کرد، آنان در پاسخ فرو ماندند و گفتند: هر طور مایل باشى موافق خواهیم بود.(1)
باز در همان تفسیر نقل شده که نظیر این حادثه در زمان «مهدى عباسى» تکرار شد.
مهدى از فقهاى وقت سؤال کرد، همه گفتند: اگر مالکان خانه ها راضى نباشند ملک غصبى را نمى توان داخل مسجد الحرام کرد.
على بن یقطین اجازه خواست تا این مسأله را از موسى بن جعفر(علیه السلام) سؤال کند.
مهدى به والى «مدینه» نوشت حل این مشکل را از امام موسى بن جعفر(علیه السلام) بخواهد.
حضرت فرمود: بنویس «بسم اللّه الرحمن الرحیم.
اگر خانه کعبه اول بنا شده و آن گاه مردم در کنار آن فرود آمده اند فضاى اطراف آن متعلق به خانه کعبه است، و اگر سکونت مردم در آنجا مقدم بر خانه کعبه بوده آنها سزاوارترند».
چون پاسخ به «مهدى عباسى» رسید به قدرى خوشحال شد که نامه را گرفت و بوسید، سپس دستور داد خانه ها را خراب کردند.
صاحبان خانه به خدمت امام موسى بن جعفر(علیه السلام) رسیده، تقاضا کردند: نامه اى در این باب به مهدى بنویسد تا قیمت خانه هاى آنها را ردّ کند.
حضرت در نامه نوشت: «چیزى به آنان عطا کن». او هم آنها را راضى کرد.(2)
این دو روایت «استدلال لطیفى» در بر دارد که با موازین متداول حقوقى نیز کاملاً قابل تطبیق است، و آن این که معبدى همچون خانه کعبه به هنگامى که در زمین بکرى ساخته شود تا شعاع احتیاجات خود نسبت به آن زمین اولویت دارد.
البته تا آن روز که این احتیاج ضرورت پیدا نکرده دیگران هم مى توانند از حریم آن استفاده کنند.
اما آن روز که نیاز مبرم پیدا شد از حق اولویت نخستین مى توان استفاده کرد.

* * *

1 ـ تفسیر «عیاشى»، جلد 1، صفحه 185 (چاپخانه علمیه تهران) ـ «وسائل الشیعه»، جلد 13، صفحه 217، (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 96، صفحه 83.
2 ـ تفسیر «عیاشى»، جلد 1، صفحه 185 و 186 (چاپخانه علمیه تهران) ـ «وسائل الشیعه»، جلد 13، صفحه 217 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 10، صفحه 245 و جلد 96، صفحه 84.