جمله «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَة» که در آیات فوق آمده است، یکى از شعارهاى اساسى و ریشه دار اسلامى است، شعارى بسیار گیرا، عمیق، مؤثر و پر معنى.
دیگران وقتى مى خواهند زیاد اظهار علاقه به هم مسلکان خود کنند، از آنان به عنوان «رفیق» یاد مى کنند، ولى اسلام سطح پیوند علائق دوستى مسلمین را به قدرى بالا برده، که به صورت نزدیک ترین پیوند دو انسان با یکدیگر، آن هم پیوندى بر اساس مساوات و برابرى، مطرح مى کند، و آن علاقه «دو برادر» نسبت به یکدیگر است.
روى این اصل مهم اسلامى، مسلمانان از هر نژاد و هر قبیله، و داراى هر زبان و هر سن و سال، با یکدیگر احساس عمیق برادرى مى کنند، هر چند یکى در شرق جهان زندگى کند، و دیگرى در غرب.
در مراسم «حج»، که مسلمین از همه نقاط جهان در آن کانون توحید جمع مى شوند، این علاقه و پیوند و همبستگى نزدیک، کاملاً محسوس است، و صحنه اى است از تحقق عینى این قانون مهم اسلامى.
به تعبیر دیگر، اسلام تمام مسلمان ها را در حکم یک خانواده مى داند، و همه را خواهر و برادر یکدیگر خطاب کرده، نه تنها در لفظ و در شعار، که در عمل و تعهدهاى متقابل نیز، همه خواهر و برادرند.
در روایات اسلامى نیز، روى این مسأله تأکید فراوان شده، و مخصوصاً جنبه هاى عملى آن ارائه گردیده است، که به عنوان نمونه چند حدیث پر محتواى زیر را از نظر مى گذرانیم:
1 ـ در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) آمده است: الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ، لایَظْلِمُهُ، وَ لایَخْذُلُهُ، وَ لایُسَلِّمُهُ: «مسلمان، برادر مسلمان است، هرگز به او ستم نمى کند، دست از یاریش بر نمى دارد، و او را در برابر حوادث تنها نمى گذارد».(1)
2 ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت(صلى الله علیه وآله) نقل شده: مَثَلُ الْاَخَوَیْنِ مَثَلُ الْیَدَیْنِ یَغْسِلُ اِحْداهُمَا الْاُخْرى: «دو برادر دینى، همانند دو دستند که هر کدام دیگرى را مى شوید»! (با یکدیگر کمال همکارى را دارند و عیوب هم را پاک مى کنند).(2)
3 ـ امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ، کَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ، إِنِ اشْتَکَى شَیْئاً مِنْهُ وَجَدَ أَلَمَ ذَلِکَ فِی سَائِرِ جَسَدِهِ، وَ أَرْوَاحُهُمَا مِنْ رُوح وَاحِدَة: «مؤمن برادر مؤمن است، همگى به منزله اعضاء یک پیکرند، که اگر عضوى از آن به درد آید، دیگر عضوها را نماند قرار، و ارواح همگى آنها از روح واحدى گرفته شده».(3)
4 ـ در حدیث دیگرى از همان امام(علیه السلام) مى خوانیم: الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ عَیْنُهُ وَ دَلِیلُهُ، لَایَخُونُهُ، وَ لَایَظْلِمُهُ، وَ لَایَغُشُّهُ، وَ لَایَعِدُهُ عِدَةً فَیُخْلِفَهُ: «مؤمن برادر مؤمن است، به منزله چشم او و راهنماى او است، هرگز به او خیانت نمى کند، و ستم روا نمى دارد، با او غش و تقلب نمى کند، و هر وعده اى را به او دهد، تخلف نخواهد کرد».(4)
در منابع حدیث معروف اسلامى، روایات زیادى در زمینه حق مؤمن بر برادر مسلمانش، و انواع حقوق مؤمنین بر یکدیگر، و ثواب دیدار برادران مؤمن و مصافحه، و معانقه، و یاد آنها کردن، و قلب آنها را مسرور نمودن، و مخصوصاً بر آوردن حاجات مؤمنان و کوشش و تلاش در انجام این خواسته ها، و زدودن غم از دل ها و اطعام، و پوشاندن لباس و اکرام و احترام آنها، وارد شده است، که بخش هاى مهمى از آن را در «اصول کافى» در ابواب مختلف، تحت عناوین فوق مى توان مطالعه کرد.
5 ـ در پایان این بحث، به روایتى اشاره مى کنیم که از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) درباره حقوق سى گانه مؤمن بر برادر مؤمنش نقل شده، که از جامع ترین روایات در این زمینه است:
قالَ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله علیه وآله) لِلْمُسْلِمِ عَلَى أَخِیهِ ثَلَاثُونَ حَقّاً، لَا بَرَاءَةَ لَهُ مِنْهَا إِلَّا بِالْأَدَاءِ أَوِ الْعَفْوِ.
یَغْفِرُ زَلَّتَهُ، وَ یَرْحَمُ عَبْرَتَهُ، وَ یَسْتُرُ عَوْرَتَهُ، وَ یُقِیلُ عَثْرَتَهُ، وَ یَقْبَلُ مَعْذِرَتَهُ، وَ یَرُدُّ غِیبَتَهُ، وَ یُدِیمُ نَصِیحَتَهُ، وَ یَحْفَظُ خُلَّتَهُ، وَ یَرْعَى ذِمَّتَهُ، وَ یَعُودُ مَرْضَتَهُ.
وَ یَشْهَدُ مَیِّتَهُ، وَ یُجِیبُ دَعْوَتَهُ، وَ یَقْبَلُ هَدِیَّتَهُ، وَ یُکَافِئُ صِلَتَهُ، وَ یَشْکُرُ نِعْمَتَهُ، وَ یُحْسِنُ نُصْرَتَهُ، وَ یَحْفَظُ حَلِیلَتَهُ، وَ یَقْضِی حَاجَتَهُ، وَ یَشْفَعُ مَسْأَلَتَهُ، وَ یُسَمِّتُ عَطْسَتَهُ.
وَ یُرْشِدُ ضَالَّتَهُ، وَ یَرُدُّ سَلَامَهُ، وَ یُطَیِّبُ کَلَامَهُ، وَ یُبِرُّ إِنْعَامَهُ، وَ یُصَدِّقُ أَقْسَامَهُ، وَ یُوَالِی وَلِیَّهُ وَ لَایُعَادِ بِهِ، وَ یَنْصُرُهُ ظَالِماً وَ مَظْلُوماً: فَأَمَّا نُصْرَتُهُ ظَالِماً فَیَرُدُّهُ عَنْ ظُلْمِهِ، وَ أَمَّا نُصْرَتُهُ مَظْلُوماً فَیُعِینُهُ عَلَى أَخْذِ حَقِّهِ، وَ لَایُسَلِّمُهُ وَ لَایَخْذُلُهُ، وَ یُحِبُّ لَهُ مِنَ الْخَیْرِ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِهِ، وَ یَکْرَهُ لَهُ مِنَ الشَّرِّ مَا یَکْرَهُ لِنَفْسِهِ:
«پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) فرمود: مسلمان بر برادر مسلمانش سى حق دارد، که برائت ذمه از آن حاصل نمى کند، مگر به اداى این حقوق، یا عفو کردن برادر مسلمان او:
لغزش هاى او را ببخشد، در ناراحتى ها نسبت به او مهربان باشد، اسرار او را پنهان دارد، اشتباهات او را جبران کند، عذر او را بپذیرد، در برابر بدگویان از او دفاع کند، همواره خیر خواه او باشد، دوستى او را پاسدارى کند، پیمان او را رعایت کند، در حال مرض از او عیادت کند.
در حال مرگ به تشییع او حاضر شود، دعوت او را اجابت کند، هدیه او را بپذیرد، عطاى او را جزا دهد، نعمت او را شکر گوید، در یارى او بکوشد، ناموس او را حفظ کند، حاجت او را بر آورد، براى خواسته اش شفاعت کند، و عطسه اش را تحیت گوید.
گمشده اش را راهنمائى کند، سلامش را جواب دهد، گفته او را نیکو شمرد، انعام او را خوب قرار دهد، سوگندهایش را تصدیق کند، دوستش را دوست دارد و با او دشمنى نکند، در یارى او بکوشد، خواه ظالم باشد یا مظلوم: اما یارى او در حالى که ظالم باشد به این است که، او را از ظلمش باز دارد، و در حالى که مظلوم است به این است که، او را در گرفتن حقش کمک کند.
او را در برابر حوادث تنها نگذارد، آنچه را از نیکى ها براى خود دوست دارد، براى او هم دوست بدارد، و آنچه از بدى ها براى خود نمى خواهد، براى او نیز نخواهد».(5)
به هر حال، یکى از حقوق مسلمانان بر یکدیگر، یارى کردن و اصلاح «ذات البین» است به ترتیبى که در آیات و روایت فوق آمده (در زمینه اصلاح «ذات البین» بحث دیگرى در جلد هفتم، صفحه 83 به بعد، ذیل آیه اول سوره «انفال» داشتیم).

* * *

1 ـ «المحجة البیضاء»، جلد 3، صفحه 332 (کتاب آداب الصحبة و المعاشرة، باب 2).
2 ـ «المحجة البیضاء»، جلد 3، صفحه 319 (کتاب آداب الصحبة و المعاشرة، باب 2).
3 و 4 ـ «اصول کافى»، جلد 2، صفحه 133 (باب اخوة المؤمنین بعضهم لبعض، حدیث 3 و 4).
5 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 236.