در اسلام اهمیت زیادى به مسأله رعایت آداب، و بر خورد توأم با احترام و ادب با همه کس، و هر گروه، وارد شده است که به عنوان نمونه در اینجا به چند حدیث اشاره مى شود:
1 ـ على(علیه السلام) مى فرماید: الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ: «رعایت ادب، همچون لباس فاخر و زینتى و نو است».(1)
و در جاى دیگر مى فرماید: اَلاَدَبُ یُغْنِی عَنِ الْحَسَبِ: «ادب، انسان را از افتخارات پدران و نیاکان، بى نیاز مى کند».(2)
در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیْهِ لَمْ یَکُنْ فِیْهِ کَثِیْرٌ مُسْتَمْتَعٌ!
قِیْلَ وَ ما هُنَّ یَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ؟
قالَ: اَلدِّیْنُ وَ الْعَقْلُ وَ الْحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ حُسْنُ الْاَدَبِ: «پنج چیز است که در هر کس نباشد، صفات و امتیازات قابل ملاحظه اى نخواهد داشت.
عرض کردند: اى فرزند رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آنها چیست؟
فرمود: دین، عقل، حیا، حسن خلق و حسن ادب».(3)
و نیز در حدیثى از همان امام(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: لایَطْمَعَنَّ ذُو الْکِبْرِ فِى الثَّناءِ الْحَسَنِ، وَ لاَ الْخَبُّ فِى کَثْرَةِ الصَّدِیْقِ، وَ لاَ السَّىِّءُ الْاَدَبِ فِى الشَّرَفِ: «افراد متکبر هرگز نباید انتظار ذکر خیر از سوى مردم داشته باشند، و نه افراد نیرنگ باز انتظار دوستان زیاد، و نه افراد بى ادب انتظار شرف و آبرو».(4)
به همین دلیل، هنگامى که در زندگى پیشوایان بزرگ اسلام دقت مى کنیم، مى بینیم دقیق ترین نکات مربوط به ادب را، ـ حتى با افراد کوچک ـ رعایت مى کردند.
اصولاً دین، مجموعه اى است از آداب: ادب در برابر خدا، ادب در مقابل پیامبر(صلى الله علیه وآله) و پیشوایان معصوم(علیهم السلام)، ادب در مقابل استاد و معلم، و پدر و مادر، و عالم و دانشمند.
حتى دقت در آیات قرآن مجید، نشان مى دهد، خداوند با آن عظمت مقام هنگامى که با بندگان خود سخن مى گوید، آداب را کاملاً رعایت مى کند!
جائى که چنین است، تکلیف مردم در مقابل خدا و پیغمبرش روشن است.
در حدیثى مى خوانیم: «هنگامى که آیات آغاز سوره «مؤمنون» نازل شد، و یک سلسله آداب اسلامى را به آنها دستور داد، از جمله مسأله خشوع در نماز، پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) که قبلاً به هنگام نماز، گاه به آسمان نظر مى افکند، دیگر سر بر نمى داشت، و دائماً به زمین نگاه مى فرمود».(5)
در مورد پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) نیز این موضوع تا آن حد مهم است، که قرآن صریحاً در آیات فوق مى گوید: صدا را بلندتر از صداى پیامبر(صلى الله علیه وآله) کردن، و در مقابل او جار و جنجال راه انداختن، موجب حبط اعمال، و از بین رفتن ثواب است.
روشن است، تنها رعایت این نکته در برابر پیامبر(صلى الله علیه وآله) کافى نیست، بلکه امور دیگرى که از نظر سوء ادب، همانند صداى بلند و جار و جنجال است نیز، در محضرش ممنوع است، و به اصطلاح فقهى، در اینجا باید «الغاء خصوصیت» و «تنقیح مناط» کرد، و اشباه و نظائر آن را به آن ملحق نمود.
در آیه 63 سوره «نور» نیز مى خوانیم: لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً، که جمعى از مفسران، آن را چنین تفسیر کرده اند: «هنگامى که پیامبر را صدا مى زنید، با ادب و احترامى که شایسته او است صدا کنید، نه همچون صدا زدن یکدیگر».
جالب این که قرآن در آیات فوق، رعایت ادب را در برابر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نشانه پاکى قلب و آمادگى آن براى پذیرش تقوا، و سبب آمرزش و اجر عظیم مى شمرد، در حالى که بى ادبان را همچون چهار پایان بى عقل، معرفى مى کند!
حتى بعضى از مفسران، آیات مورد بحث را توسعه داده، گفته اند: مراحل پائین تر، مانند علماء، دانشمندان و رهبران فکرى و اخلاقى را نیز شامل مى شود، مسلمانان موظفند در برابر آنها نیز آداب را رعایت کنند.
البته، در برابر امامان معصوم(علیهم السلام) این مسأله روشن تر است، حتى در روایاتى که از طرق اهل بیت(علیهم السلام) به ما رسیده مى خوانیم: «هنگامى که یکى از یاران، با حالت جنابت خدمتشان رسید، امام(علیه السلام) بدون مقدمه فرمود: أَ ما تَعْلَمُ اَنَّهُ لایَنْبَغِی لِلْجُنُبِ اَنْ یَدْخُلَ بُیُوتَ الْاَنْبِیاءِ؟! «آیا تو نمى دانى که سزاوار نیست «جنب» وارد خانه پیامبران شود»؟!.(6)
و در روایت دیگرى، تعبیر به «اِنَّ بُیُوتَ الاَنْبِیاءِ وَ اَوْلادِ الْاَنْبِیاءِ لایَدْخُلُهَا الْجُنُبُ» شده است، که هم خانه پیامبران را شامل مى شود، و هم خانه فرزندان آنها را.
کوتاه سخن این که، رعایت ادب در برابر کبیر و صغیر، بخش مهمى از دستورات اسلامى را شامل مى شود، که اگر بخواهیم همه را مورد بحث قرار دهیم، از شکل تفسیر آیات، بیرون مى رویم، در اینجا این بحث را با حدیثى از امام سجاد على بن الحسین(علیه السلام) در «رساله حقوق»، در مورد «رعایت ادب در برابر استاد» پایان مى دهیم، فرمود:
«حق کسى که تو را تعلیم مى دهد و تربیت مى کند، این است که: او را بزرگ دارى، مجلسش را محترم بشمرى، به سخنانش کاملاً گوش فرا دهى، و رو به روى او بنشینى، صدایت را از صداى او برتر نکنى، و هر گاه کسى از او سؤالى کند، تو مبادرت به جواب ننمائى، در محضرش با کسى سخن نگوئى، و نزد او از هیچ کس غیبت نکنى، اگر پشت سر از او بد گویند، دفاع کنى، عیوبش را مستور دارى، و فضائلش را آشکار سازى، با دشمنانش همنشین نشوى، و دوستانش را دشمن ندارى، هنگامى که چنین کنى، فرشتگان الهى گواهى مى دهند که تو به سراغ او رفته اى، و براى خدا از او علم آموخته اى، نه براى خلق خدا».(7)

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، حکمت 5.
2 ـ «بحار الانوار»، جلد 75، صفحه 68.
3 و 4 ـ «بحار الانوار»، جلد 75، صفحه 67.
5 ـ تفسیر «مجمع البیان»، تفسیر «فخر رازى»، ذیل آیه 2 سوره «مؤمنون».
6 ـ «بحار الانوار»، جلد 27، صفحه 255.
7ـ «محجة البیضاء»، جلد 3، صفحه 450، (باب آداب الصحبة و المعاشرة).