در این آیات، باز مسائل مربوط به ماجراى «حدیبیه» تعقیب مى شود، و صحنه هاى دیگرى از این ماجراى عظیم را مجسم مى کند.
نخست به یکى از مهم ترین عوامل بازدارنده کفار از ایمان به خدا، پیامبر(صلى الله علیه وآله)و تسلیم در مقابل حق و عدالت اشاره کرده، مى گوید: «به خاطر بیاورید هنگامى که کافران در دل هاى خود نخوت و خشم جاهلیت را قرار دادند» (إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ).(1)
و به خاطر آن، مانع ورود پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مؤمنان به خانه خدا و انجام مراسم عمره و قربانى شد، گفتند: اگر اینها که در میدان جنگ، پدران و برادران ما را کشته اند، وارد سرزمین و خانه هاى ما شوند و سالم باز گردند، عرب درباره ما چه خواهد گفت؟ و چه اعتبار و حیثیتى براى ما باقى مى ماند؟
این کبر، غرور، تعصب و خشم جاهلى، حتى مانع از آن شد که هنگام تنظیم «صلح نامه حدیبیه»، نام خدا را به صورت «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم» بنویسند، با این که آداب و سنن آنها مى گفت: زیارت خانه خدا براى همه مجاز، و سرزمین «مکّه» حرم امن است، حتى اگر کسى قاتل پدر خویش را در آن سرزمین یا در مراسم حج و عمره مى دید، مزاحم او نمى شد.
آنها با این عمل، هم احترام خانه خدا و حرم امن او را شکستند، هم سنت هاى خود را زیر پا گذاشتند، و هم پرده ضخیمى میان خود و حقیقت کشیدند، و چنین است اثرات مرگبار «حمیت هاى جاهلیت»!
«حمیّت» در اصل از ماده «حمى» (بر وزن حمد)، به معنى حرارتى است که از آتش، یا خورشید، یا بدن انسان و مانند آن به وجود مى آید، و به همین دلیل به حالت «تب»، «حُمّى» (بر وزن کبرى) گفته مى شود، و به حالت خشم و همچنین نخوت و «تعصب خشم آلود» نیز «حمیّت» مى گویند.
این حالتى است که بر اثر جهل و کوتاهى فکر و انحطاط فرهنگى، مخصوصاً در میان «اقوام جاهلى» فراوان است، و سرچشمه بسیارى از جنگ ها و خونریزى هاى آنها مى شود.
آن گاه مى فرماید: در مقابل آن «خداوند حالت سکینه و آرامش را بر رسول خود و مؤمنان نازل فرمود» (فَأَنْزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ).
این آرامش، که مولود ایمان و اعتقاد به خداوند، و اعتماد بر لطف او بود، آنها را به خونسردى و تسلط بر نفس، دعوت کرد، و آتش خشمشان را فرو نشاند، تا آنجا که براى حفظ اهداف بزرگ خود، حاضر شدند «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم» را، که رمز اسلام در شروع کارها بود، بردارند، و به جاى آن «بِسْمِکَ اللّهُمَّ» که از یادگارهاى دوران گذشته عرب بود، در آغاز «صلح نامه حدیبیه» بنگارند، و حتى لقب «رسول اللّه» را از کنار نام گرامى محمّد(صلى الله علیه وآله) حذف کنند.
و حاضر شدند، بر خلاف عشق و علاقه سوزانى که به زیارت خانه خدا و مراسم عمره داشتند، از همان «حدیبیه» به سوى «مدینه» باز گردند، شترهاى خود را بر خلاف سنت حج و عمره در همانجا قربانى کنند، و بدون انجام مناسک از احرام به درآیند.
آرى، حاضر شدند دندان بر جگر بگذارند، و در برابر همه این ناملایمات صبر و شکیبائى به خرج دهند، در صورتى که اگر «حمیت جاهلیت» بر آنها حاکم بود، هر یک از اینها کافى بود که آتش جنگ را در آن سرزمین شعلهور سازد.
آرى، فرهنگ جاهلیت دعوت به «حمیت»، «تعصب» و «خشم جاهلى» مى کند، ولى فرهنگ اسلام، به «سکینه»، «آرامش» و «تسلط بر نفس».
سپس، مى افزاید: «خداوند آنها را به کلمه تقوا ملزم ساخت، و آنها از هر کس سزاوارتر و شایسته تر و اهل و محل آن بودند» (وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوى وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها).
«کَلِمَة» در اینجا به معنى «روح» است، یعنى خداوند روح تقوا را بر دل هاى آنها افکند، و ملازم و همراهشان ساخت. چنان که در آیه 171 سوره «نساء» درباره عیسى(علیه السلام) مى خوانیم: إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ: «مسیح عیسى بن مریم فقط فرستاده خدا، و کلمه (و مخلوق) اوست; که او را به مریم القا نمود; و روحى (شایسته) از طرف او بود».
بعضى نیز احتمال داده اند: مراد از «کلمه تقوا»، دستور و فرمانى است که خداوند در این زمینه، به مؤمنان داده بود.
ولى مناسب، همان «روحیه تقوا» است که جنبه «تکوینى» دارد، و زائیده ایمان و سکینه و التزام قلبى، به دستورات خداوند است.
لذا در بعضى از روایات که از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده «کلمه تقوا» به (حقیقت) «لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ»(2) و در روایتى که از امام صادق(علیه السلام) نقل شده به «ایمان» تفسیر شده است.(3)
در یکى از خطبه هاى پیغمبر گرامى(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: نَحْنَ کَلِمَةُ التَّقْوى وَ سَبِیْلَ الْهُدى: «مائیم کلمه تقوا و طریقه هدایت».(4)
شبیه همین معنى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نیز نقل شده که فرمود: وَ نَحْنَ کَلِمَةُ التَّقْوى وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقى: «مائیم کلمه تقوا و دستگیره محکم الهى».(5)
روشن است: ایمان به «نبوت» و «ولایت»، مکمل ایمان به اصل «توحید» و معرفة اللّه است; چرا که آنها همه داعیان الى اللّه و منادیان توحیدند.
به هر حال، مسلمانان در آن لحظات حساس، گرفتار خشم و عصبانیت و تعصب و نخوت نشدند، و سرنوشت درخشانى را که خداوند در ماجراى «حدیبیه» براى آنها رقم زده بود، با آتش خشم و جهل نسوزاندند.
زیرا مى گوید: «مسلمانان از همه سزاوارتر به تقوا بودند و اهل و محل آن».
بدیهى است، از یک مشت جمعیت خرافى و نادان و بت پرست، جز «حمیت جاهلیت» انتظار نمى رفت، ولى از مسلمانان موحدى که سالیان دراز در مکتب قرآن پرورش یافته بودند، چنین خلق و خوى جاهلى غیر منتظره بود. آنچه از آنها انتظار مى رفت، همان سکینه و وقار و تقوا بود که در «حدیبیه» به نمایش گذاردند، هر چند نزدیک بود بعضى از تندخویان ناشکیبا، که شاید رسوباتى از گذشته را با خود داشتند این سد نیرومند را بشکنند، و جنجالى بر پا کنند، اما سکینه و وقار پیامبر(صلى الله علیه وآله) همچون آبى بر این آتش ریخته شد و خاموش گشت.
در پایان آیه مى فرماید: «و خداوند به هر چیزى عالم و آگاه بوده و هست» (وَ کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْء عَلِیماً).
او هم نیات سوء کفار را مى داند، و هم پاکدلى مؤمنان راستین را، در اینجا سکینه و تقوا نازل مى کند، و در آنجا حمیت جاهلیت را مسلط مى سازد; چرا که خداوند هر قوم و ملتى را به مقدار شایستگى هایشان مشمول لطف و رحمت خود مى سازد، و یا خشم و غضبش!

* * *

1 ـ «جَعَلَ» گاه یک مفعول مى گیرد و آن در موردى است که به معنى «ایجاد» باشد مانند آیه مورد بحث که فاعل آن «الَّذِیْنَ کَفَرُوا» است، و مفعول آن «الحَمِیَّة» مى باشد، و منظور از ایجاد در این جا حفظ این حالت و الزام و پاى بندى به آن است، و گاه دو مفعول مى گیرد و آن جائى است که به معنى «صیرورت» باشد.
2 ـ «در المنثور»، جلد 6، صفحه 80.
3 ـ «اصول کافى»، طبق نقل «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 73.
4 ـ «خصال صدوق»، جلد 2، صفحه 432 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 73.
5 ـ «بحار الانوار»، جلد 23، صفحه 35 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 74.