به دنبال این بحث، این سؤال مطرح مى شود که با توجه به آنچه درباره ایمان و اعمال پیامبر(صلى الله علیه وآله) قبل از نبوت گفته شد; چرا در آیه فوق مى فرماید: ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لاَ الإِیمانُ: «تو قبلاً نمى دانستى قرآن و ایمان چیست»!
گر چه پاسخ این سؤال را به طور فشرده، به هنگام تفسیر آیه بیان کردیم ولى شایسته است توضیح بیشترى در این زمینه داده شود:
منظور این است، پیامبر(صلى الله علیه وآله) قبل از نزول قرآن و تشریع شریعت اسلام، از جزئیات این آئین و محتواى قرآن خبر نداشت.
اما در مورد «ایمان» با توجه به این که بعد از «کتاب» ذکر شده، و با توجه به جمله هائى که بعد از آن در آیه آمده، روشن مى شود که منظور «ایمان به محتواى این کتاب آسمانى» است، نه ایمان به طور مطلق، بنابراین تضادى با آنچه گفته شد، ندارد و نمى تواند دستاویزى براى بیماردلانى که مى خواهند نفى ایمان به طور مطلق از پیامبر(صلى الله علیه وآله) کنند، و حقایق تاریخى را نادیده بگیرند، بوده باشد.
بعضى از مفسران، پاسخ هاى دیگرى نیز از این سؤال داده اند از جمله:
الف: منظور از ایمان تصدیق و اعتقاد به تنهائى نیست، بلکه مجموع اعتقاد و اقرار به زبان و اعمال است که در تعبیرات اسلامى بر آن اطلاق شده است.
ب: منظور ایمان اعتقاد به توحید و رسالت است و مى دانیم پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)قبل از آن موحد بود اما ایمان به رسالت خویشتن هنوز پیدا نکرده بود.
ج: منظور، آن قسمت از ارکان ایمان است که انسان از طریق دلیل عقل به آن نمى رسد، و راه آن تنها ادله نقلى است (مانند بسیارى از خصوصیات معاد).
د: در این آیه محذوفى در تقدیر است و معنى چنین است: ما کُنْتَ تَدْرِی کَیْفَ تَدْعُو الْخَلْقَ إِلَى الْإِیمانِ: «تو نمى دانستى چگونه مردم را به ایمان دعوت کنى».(1)
ولى به عقیده ما، از همه پاسخ ها مناسب تر و هماهنگ تر با محتواى آیه همان پاسخ اول است.

* * *

1 ـ «آلوسى» در «روح المعانى»، جلد 25، صفحه 55 ـ احتمالات دیگرى نیز ذکر کرده است که چون ارزشى نداشت از آن چشم پوشیدیم.