این آیات، در حقیقت تأکید و توضیح و تکمیلى است براى آیات گذشته، در زمینه انتصار، و مجازات ظالم، و عفو و گذشت در موارد مناسب، و هدف از آن این است که مجازات و انتقام گرفتن از ظالم حق مظلوم است، و هیچ کس حق ندارد مانعى بر سر راه او ایجاد کند، در عین حال هر گاه مظلوم، پیروز و مسلط بر ظالم شد، اگر صبر کند و انتقام نگیرد، فضیلت بزرگى خواهد بود.
نخست مى فرماید: «کسانى که بعد از مظلوم شدن یارى طلبند ایرادى بر آنها نیست» (وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیل).(1)
نه کسى حق دارد مانع از این کار شود، و نه او را ملامت و سرزنش و مجازات کند، و نه در یارى کردن چنین مظلومى، تردید به خود راه دهد، چرا که انتصار و استمداد حق مسلم هر مظلومى است، و یارى مظلومان وظیفه هر انسان آزاده و بیدارى.
* * *
«مجازات و کیفر، تنها از آن کسانى است که به مردم ستم مى کنند، و در زمین به ناحق ظلم روا مى دارند» (إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النّاسَ وَ یَبْغُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ).
آنها علاوه بر کیفر و مجازات در دنیا، «در آخرت نیز عذاب دردناکى در انتظارشان است» (أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).
در این که در میان جمله «یَظْلِمُونَ النّاسَ» و جمله «یَبْغُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ» چه تفاوتى است؟ بعضى از مفسران جمله اول را اشاره به مسأله «ظلم و ستم» و دوم را به «تکبر و خود برتربینى» دانسته اند.(2)
بعضى دیگر، جمله اول را ناظر به «ظلم» و دوم را به «قیام بر ضد حکومت اسلامى» ذکر کرده اند.
«بَغْى» در اصل به معنى کوشش و تلاش براى به دست آوردن چیزى است، ولى بسیار مى شود، به کوششهائى که براى غصب حق دیگران، و تجاوز از حدود و حقوق الهى صورت مى گیرد، نیز اطلاق مى شود، بنابراین «ظلم» مفهوم خاص دارد، و «بغى» مفهوم عام، و هر گونه تعدى و تجاوز از حقوق الهى را شامل مى شود.
تعبیر «بِغَیْرِ الْحَقِّ»، نیز تأکیدى براى این معنى است، و به این ترتیب، جمله دوم، از قبیل ذکر عام بعد از ذکر خاص است.
* * *
در آخرین آیه مورد بحث، باز به سراغ مسأله صبر و شکیبائى و عفو مى رود تا بار دیگر بر این حقیقت تأکید کند که، حق انتقام گیرى و قصاص و کیفر براى مظلوم در برابر ظالم، هرگز مانع از مسأله گذشت و عفو و بخشش نیست، مى فرماید: «اما کسانى که شکیبائى کنند، و طرف را مورد عفو قرار دهند، این از کارهاى پر ارزش است» (وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ).(3)
«عَزْم» در اصل به معنى «تصمیم بر انجام کارى» است، و به اراده محکم اطلاق مى شود، تعبیر به «عَزْمِ الاُمُور» ممکن است اشاره به این باشد که، این از کارهائى است که، خداوند به آن فرمان داده و هرگز نسخ نمى شود، و یا از کارهائى است که انسان باید نسبت به آن عزم راسخ داشته باشد، و هر یک از این دو معنى باشد دلیل بر اهمیت این کار است.
قابل توجه این که، مسأله «صبر» قبل از «غفران» ذکر شده، چرا که اگر صبر و شکیبائى نباشد، کار به عفو و گذشت منتهى نمى شود، زمام نفس از دست انسان بیرون مى رود، و روى انتقام پافشارى مى کند.
بار دیگر، این حقیقت را یادآور مى شویم که، عفو و غفران در صورتى مطلوب است که از موضع قدرت باشد، و طرف نیز از آن حسن استفاده نماید، تعبیر «مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» نیز ممکن است همین معنا را تأکید کند، چرا که تصمیم گیرى در زمینه اى است که انسان قادر و توانا بر انجام امرى باشد، به هر حال عفوى که جنبه تحمیلى از سوى ظالم داشته باشد، و یا او را در عملش جرى تر و جسورتر سازد، هرگز مطلوب نیست.
در بعضى از روایات، آیات فوق به قیام حضرت مهدى (عج) و انتقام او و یارانش از ظالمان و مفسدان در ارض، تفسیر شده، و همان گونه که کراراً گفته ایم این گونه تفسیرها، از قبیل بیان مصداق واضح و روشن است و مانع از عمومیت مفهوم آیه نیست.(4)
* * *
1 ـ تعبیر به «ظلمه» از قبیل اضافه مصدر به مفعول است.
2 ـ تفسیر «کشاف»، «روح المعانى» و «روح البیان» ذیل آیات مورد بحث.
3 ـ «لام» در «لَمَنْ صَبَرَ» لام قسم و در «لَمِنْ عَزْمِ الاُمُورِ» لام تأکید است و هر دو بیانگر اهمیت این دستور الهى، یعنى «عفو» است.
4 ـ تفسیر «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 585 (از تفسیر على بن ابراهیم).
