این تصور براى بسیارى وجود دارد که گمان مى کنند رابطه اعمال انسان با جزاى الهى، همان رابطه قرار دادى است که شبیه آن در مورد قوانین دنیا و پاداش و کیفر آن، وجود دارد، در حالى که بارها گفته ایم: این ارتباط به یک نوع ارتباط تکوینى شبیه تر است تا ارتباط تشریعى و قراردادى، و به تعبیر دیگر پاداش ها و کیفرها بیشتر بازتاب طبیعى و تکوینى اعمال انسان ها است که دامن آنها را  مى گیرد.
آیات فوق شاهد گویائى براى این واقعیت است.
در این زمینه، روایات زیادى در منابع اسلامى وارد شده که به گوشه اى از آن، براى تکمیل این بحث اشاره مى کنیم:
1 ـ در یکى از خطبه هاى «نهج البلاغه» آمده است: ما کانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَة مِنْ عَیْش، فَزالَ عَنْهُمْ، إِلاّ بِذُنُوب اجْتَرَحُوها، لِأَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّم لِلْعَبِیْدِ، وَ لَوْ أَنَّ النّاسَ حِیْنَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ، وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا إِلى رَبِّهِمْ بِصِدْق مِنْ نِیّاتِهِمْ، وَ وَلَه مِنْ قُلُوبِهِمْ، لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شارِد، وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فاسِد: «هیچ ملتى از آغوش ناز و نعمت زندگى، گرفته نشد، مگر به واسطه گناهانى که انجام دادند، زیرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمى دارد، هرگاه مردم در موقع نزول بلاها و سلب نعمت ها با صدق نیت به پیشگاه خدا تضرع کنند، و با دل هاى پراشتیاق و آکنده از مهر خدا، از او درخواست جبران نمایند، مسلماً آنچه از دستشان رفته، به آنها باز مى گرداند و هر گونه مفسده اى را براى آنها اصلاح مى کند».(1)
2 ـ در «جامع الاخبار» حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: إِنَّ الْبَلاءَ لِلْظّالِمِ أَدَبٌ، وَ لِلْمُؤْمِنِ إِمْتِحانٌ، وَ لِلْأَنْبِیاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیاءِ کَرامَةٌ: «بلاها براى ظالم تأدیب است، و براى مؤمنان امتحان، و براى پیامبران درجه، و براى اولیاء کرامت و مقام است».(2)
این حدیث، شاهد گویائى است براى آنچه در مورد استثناهاى آیه، بیان کردیم.  3 ـ در حدیث دیگرى در «اصول کافى» از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: إِنَّ الْعَبْدَ إِذا کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ، وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مِنَ الْعَمَلِ ما یُکَفِّرُهَا، ابْتَلاهُ بِالْحُزْنِ لِیُکَفِّرَها: «هنگامى که انسان گناهش افزون شود و اعمالى که آن را جبران کند نداشته باشد، خداوند او را گرفتار اندوه مى کند، تا گناهانش را تلافى کند».(3)
4 ـ اصولاً در کتاب «اصول کافى» بابى براى این موضوع منعقد شده، و 12 حدیث در همین زمینه در آن آمده است.
تازه همه اینها، غیر از گناهانى است که خداوند طبق صریح آیه فوق، مشمول عفو و رحمتش قرار مى دهد که آن نیز به نوبه خود بسیار است.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 178.
2 ـ «بحار الانوار»، جلد 81، صفحه 198.
3 ـ «اصول کافى»، جلد دوم کتاب «الایمان و الکفر» باب «تعجیل عقوبة الذنب»، حدیث 2.