الف ـ معیار گستردگى و تنگى روزى ـ هرگز، نباید تصور کرد که وسعت رزق، دلیل بر محبت خداوند، و یا تنگى معیشت، دلیل بر خشم و غضب او است; زیرا خداوند، گاه، انسان را به وسعت روزى آزمایش مى کند، و اموال سرشارى در اختیار او قرار مى دهد، و گاه با تنگى معیشت، میزان مقاومت و پایمردى او را روشن مى سازد، و او را از این طریق پرورش مى دهد.
گاه، ثروت زیاد مایه بلا و عذاب جان صاحبان آنهاست، و هر گونه آرامش و استراحت را از آنها مى گیرد، چنان که قرآن مجید در آیه 55 سوره «توبه» مى گوید: فَلاتُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لاأَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیْدُ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِى الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ: «فزونى اموال و اولاد آنها، تو را در شگفتى فرو نبرد، خدا مى خواهد آنان را به این وسیله، در زندگى دنیا مجازات کند و در حال کفر بمیرند»!
در جاى دیگر مى گوید: أَیَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مال وَ بَنِیْنَ نُسارِعُ لَهُمْ فِى الْخَیْراتِ بَلْ لایَشْعُرُونَ: «آیا آنها چنین مى پندارند که اموال و فرزندانى را که به آنان داده ایم، براى این است که درهاى خیرات را به رویشان بگشائیم،  چنین نیست، آنها نمى فهمند».(1)
ب ـ تقدیر روزى، تضادى با تلاش ها ندارد ـ نباید از آیاتى که در زمینه تقدیر و اندازه گیرى روزى به وسیله پروردگار آمده، چنین استنباط کرد که تلاش ها و کوشش ها نقشى در این زمینه ندارد، و اینها را بهانه تنبلى و فرار از زیر بار مسئولیت ها و مجاهدت ها در مقیاس فرد و اجتماع قرار داد، که این پندار بر ضد آیات فراوانى از قرآن مجید است، که سعى و کوشش و تلاش را معیارِ موفقیت ها شمرده است.
هدف، این است که، با تمام تلاش ها و کوشش ها باز به روشنى مى بینیم دست دیگرى نیز، در کار است که گاه نتیجه تلاش ها بر باد مى رود، و گاه به عکس، تا مردم فراموش نکنند، در پشت عالم اسباب، دست قدرت «مسبب الاسباب» کار مى کند.
و در هر حال، محرومیت هاى ناشى از تنبلى و سستى را، هرگز نباید به حساب تقسیم روزى از ناحیه خداوند گذارد; چرا که خود فرموده: روزى را به تناسب تلاش ها وسعت مى دهم.
ج ـ روزى تنها به معنى مواهب مادى نیست ـ روزى، معنى وسیعى دارد که روزى هاى معنوى را نیز در بر مى گیرد، بلکه روزى اصلى، همین روزى معنوى است، در دعاها تعبیر به رزق در مورد روزیهاى معنوى، بسیار به کار رفته است، در مورد حج مى گوئیم: «أَللّهُمَّ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتَکَ الْحَرامِ».
در مورد توفیق اطاعت و دورى از معصیت آمده: «أَللّهُمَّ ارْزُقْنِی تَوْفِیْقَ الطّاعَةِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِیَةِ...».
 در دعاهاى روزهاى ماه رمضان مى خوانیم: «أَللّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیْهِ طاعَةَ الْخاشِعِیْنَ» (دعاى روز 15) و همچنین در مواهب معنوى دیگر.
د ـ قرآن و اسباب فزونى روزى ـ قرآن چند مورد را معرفى کرده که خود درسى سازنده براى تربیت انسان است، در یک جا مى گوید: لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیْدَنَّکُمْ: «هر گاه شکر نعمت ها را به جا آورید (و آن را در مصرف واقعى صرف کنید) نعمت را بر شما افزون مى کنم».(2)
در جاى دیگر مردم را به تلاش دعوت کرده، مى گوید: هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ: «او کسى است که زمین را تسلیم و خاضع در برابر شما قرار داد تا بر پشت آن راه روید و از رزق آن استفاده کنید».(3)
در جاى دیگر تقوى و درستکارى را معیار گشایش روزى قرار داده، مى فرماید: وَ لَوْ أَنَّ أَهْل الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقُوا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکات مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ: «هر گاه مردم روى زمین ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را به روى آنها مى گشائیم».(4)
هـ ـ تنگى رزق و مسائل تربیتى ـ گاه تنگى رزق به خاطر جلوگیرى از طغیان مردم است، چنان که در آیه 27 «شورى» (همین سوره) مى خوانیم: وَ لَوْ بَسَطَ اللّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ: «هر گاه خداوند روزى را بر مردم گشاده دارد، راه ظلم و طغیان پیش مى گیرند»!  
و ـ قرآن تأکید دارد که انسان ها روزى بخش خود را، تنها خدا بدانند و از غیر او تقاضا نکنند، و به دنبال این ایمان و توکل، بر نیرو و تلاش وسعى خود  متّکى باشند، در آیه 3 سوره «فاطر» آمده است: هَلْ مِنْ خالِق غَیْرُ اللّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ: «آیا خالقى غیر از خدا وجود دارد که شما را از آسمان و زمین روزى دهد» و در آیه 17 سوره «عنکبوت» مى خوانیم: فَابْتَغُوا عِنْدَ اللّهِ الرِّزْقَ: «تنها روزى را نزد خدا بجوئید».
و به این ترتیب، روح بى نیازى و ترک وابستگى و اباى نفس را در انسان ها زنده مى کند.
در مورد تقسیم ارزاق، و تلاش، براى زندگى و اسباب و سرچشمه هاى روزى، بحث هاى مشروحى در جلد 11، صفحه 310 به بعد (ذیل آیه 71 ـ نحل) و در جلد 9، صفحه 18 به بعد (ذیل آیه 6 ـ هود) داشتیم.

* * *

1 مؤمنون، آیه 56 و 57.
2 ـ ابراهیم، آیه 7.
3 ـ ملک، آیه 15.
4 ـ اعراف، آیه 96.