مى دانیم روش قرآن براى تبیین مطالب، این است که، امور متضاد را در برابر هم قرار مى دهد، تا با مقایسه با یکدیگر وضع آنها به خوبى روشن گردد، و از آنجا که در آیات گذشته، سخن از منکران لجوجى در میان بود که، بر کفر پافشارى داشتند، و خداوند آنها را به عذاب ها و کیفرهاى مختلف تهدید مى کند، در آیات مورد بحث، سخن از مؤمنانى است که در ایمانشان راسخ و پا بر جا هستند، و خداوند به هفت پاداش و موهبت، که براى آنها قرار داده، اشاره مى کند که غالباً نقطه مقابل کیفرهاى گذشته است:
نخست مى گوید: «کسانى که مى گویند پروردگار ما، اللّه است، سپس بر سر گفته خود مى ایستند و کمترین انحرافى پیدا نمى کنند، و آنچه لازمه آن است در عمل و گفتار نشان مى دهند، فرشتگان الهى بر آنها نازل مى شوند که نترسید و غمگین مباشید» (إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لاتَحْزَنُوا).
چه تعبیر جامع و جالبى! که در حقیقت همه نیکى ها و صفات برجسته را در بر دارد، نخست، دل به خدا بستن و ایمان محکم به او پیدا کردن، سپس تمام زندگى را به رنگ ایمان در آوردن و در محور آن قرار دادن.(1)
بسیارند کسانى که دم از عشق به اللّه مى زنند، ولى در عمل استقامت ندارند، افرادى سست و ناتوانند، که وقتى در برابر طوفان شهوات قرار مى گیرند، با ایمان وداع کرده، و در عمل مشرک مى شوند، و هنگامى که منافعشان به خطر مى افتد همان ایمان ضعیف و مختصر را نیز از دست مى دهند.
على(علیه السلام) در یکى از خطبه هاى «نهج البلاغه»، این آیه را با عبارت گویا و پر معنائى تفسیر مى کند، و بعد از تلاوت آن مى فرماید: وَ قَدْ قُلْتُمْ «رَبَّنَا اللّهُ» فَاسْتَقِیْمُوا عَلى کِتابِهِ وَ عَلى مِنْهاجِ أَمْرِهِ وَ عَلىَ الطَّرِیْقَةِ الصّالِحَةِ مِنْ عِبادَتِهِ، ثُمَّ لاتَمْرِقُوا مِنْها، وَ لاتَبْتَدِعُوا فِیْها، وَ لاتُخالِفُوا عَنْها: «شما گفتید پروردگار ما «اللّه» است، اکنون بر سر این سخن پایمردى کنید، بر انجام دستورهاى کتاب او، و در راهى که فرمان داده، و در طریق پرستش شایسته او، استقامت به خرج دهید، از دایره فرمانش خارج نشوید، در آئین او بدعت مگذارید و هرگز با آن مخالفت نکنید».(2)
در حدیث دیگرى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که، این آیه را تلاوت فرمود، سپس افزود: قَدْ قالَها ناسٌ، ثُمَّ کَفَرَ أَکْثَرُهُمْ، فَمَنْ قالَها حَتّى یَمُوتُ فَهُوَ مِمَّنِ اسْتَقامَ عَلَیْها: «گروهى این سخن را گفتند، سپس اکثر آنها کافر شدند، اما کسى که این سخن را بگوید و همچنان به آن تداوم دهد تا مرگش فرا رسد، او از کسانى است که بر آن استقامت کرده».(3)
و اگر مى بینیم در حدیثى که از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نقل شده در پاسخ سؤال از تفسیر «استقامت»، فرمود: هِىَ وَ اللّهِ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ: «استقامت همان روش ولایتى است که شما دارید»(4)مسأله ولایت خلاصه شود، بلکه چون پذیرش رهبرى ائمه اهل بیت(علیهم السلام)، ضامن بقاء خط توحید و روش اصیل اسلام و ادامه عمل صالح است، «استقامت» را به این معنى تفسیر فرموده است.
کوتاه سخن این که: ارزش انسان که در ایمان و عمل صالح خلاصه مى شود که این آیه، در جمله «قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا» منعکس شده، و لذا در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) آمده که: شخصى خدمتش عرض کرد: أَخْبِرْنِی بِأَمْر أَعْتَصِمُ بِهِ: «دستورى به من ده، که به آن چنگ زنم و در دنیا و آخرت اهل نجات شوم».
پیغمبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: قُلْ رَبِّىَ اللّهُ ثُمَّ اسْتَقِمْ: «بگو پروردگار من اللّه است و بر این گفته خود بایست»!
سپس مى گوید: پرسیدم: «خطرناک ترین چیزى که باید از آن بترسم چیست»؟ پیامبر(صلى الله علیه وآله) زبانش را گرفت و فرمود: «این»!.(5)
اکنون ببینیم کسانى که این دو اصل مهم را در وجود خود زنده مى کنند مشمول چه مواهبى از سوى خدا هستند.
چنان که گفتیم قرآن در این آیات به هفت موهبت بزرگ اشاره مى کند مواهبى که از سوى فرشتگان الهى که بر آنها نازل مى شوند، به آنها بشارت داده مى شود.
آرى کار انسان به جائى مى رسد که در پرتو ایمان و استقامت، فرشتگان بر او نازل مى گردند و پیام الهى را که سراسر لطف و مرحمت است به او اعلام مى دارند.
پس از نخستین و دومین بشارت در مورد عدم «خوف» و «حزن» که به آن اشاره شد.
در سومین مرحله مى گویند: «بشارت باد بر شما، به آن بهشتى که به آن وعده داده مى شدید» (وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ).
* * *
و در چهارمین بشارت، مى افزایند: «ما یاران و مددکاران شما در زندگى دنیا و در آخرت هستیم» هرگز شما را تنها نمى گذاریم، در نیکى ها به شما کمک مى کنیم، و از لغزش ها شما را حفظ مى نمائیم تا وارد بهشت شوید (نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِى الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِى الْآخِرَةِ).
در پنجمین بشارت مى گویند: «در بهشت براى شما هر چه بخواهید از مواهب و نعمت ها فراهم است و هیچ قید و شرطى در کار نیست» (وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ).
ششمین بشارت این که، نه تنها نعمت هاى مادى و آنچه دلخواه شما است به شما مى رسد، بلکه: «آنچه از مواهب معنوى طلب کنید در اختیار شما است» (وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ).
* * *
و بالاخره هفتمین و آخرین مژده اى که به آنها مى دهند این است که: شما میهمان خدا در بهشت جاویدان او هستید، و «همه این نعمت ها به عنوان پذیرائى یک میزبان از یک میهمان گرامى از سوى پروردگار غفور و رحیم به شما ارزانى داشته مى شود» (نُزُلاً مِنْ غَفُور رَحِیم).
* * *
1 ـ «اِسْتَقامُوا» از ماده «استقامت»، به معنى ملازم طریق مستقیم بودن و ثبات بر خط صحیح است، و بعضى از ارباب لغت نیز آن را به معنى «اعتدال» تفسیر کرده اند، و جمع میان این دو معنى بعید است.
2 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 176.
3 ـ «مجمع البیان»، جلد 9، صفحه 17، ذیل آیات مورد بحث.
4 ـ «مجمع البیان»، جلد 9، صفحه 17، ذیل آیات مورد بحث.
5 ـ «روح البیان»، جلد 8، صفحه 254.
