«برزخ»، چنان که از نامش پیدا است، عالمى است واسطه، در میان این جهان و جهان دیگر، در قرآن مجید، به همان اندازه که درباره عالم قیامت فراوان صحبت شده، درباره برزخ بحث کمى دیده مى شود، به همین دلیل هاله اى از ابهام آن را فرا گرفته، و خصوصیات و جزئیات آن چندان روشن نیست.
حقیقت این است که، آگاهى بر خصوصیات برزخ، تأثیر زیادى بر مسائل اعتقادى نمى گذارد و شاید به همین جهت کمتر درباره آن در کتاب اللّه، بحث شده است، ولى این نکته را نباید فراموش کرد که قرآن، اصل وجود عالم برزخ را با صراحت بیان داشته است.
از جمله آیاتى که به وضوح از وجود چنین عالمى خبر مى دهد، آیات مورد بحث است آنجا که مى گوید: «آل فرعون قبل از قیام قیامت هر صبح و شام از طریق عرضه شدن بر آتش، مجازات مى شوند» این چیزى جز «عذاب برزخى» نیست.
از سوى دیگر، آیاتى که درباره حیات جاویدان شهیدان، بعد از مرگ سخن مى گوید، و از پاداش هاى فوق العاده آنها بحث مى کند، گواه بر وجود «نعمت هاى برزخى» است.
قابل توجه این که، در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذا ماتَ عُرِضَ عَلَیْهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِىِّ، إِنْ کانَ مِنَ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمِنَ الْجَنَّةِ، وَ إِنْ کانَ مِنْ أَهْلِ النّارِ فَمِنَ النّارِ، یُقالُ هذا مَقْعَدُکَ حَتّى یَبْعَثُکَ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ!: «هنگامى که یکى از شما از دنیا مى رود، جایگاه او هر صبح و شام به او عرضه مى شود، اگر بهشتى باشد جایگاهش را در بهشت، و اگر دوزخى باشد جایگاهش را در آتش، و به او مى گویند: این جایگاه تو در روز قیامت  است» (و همین امر باعث شادى یا عذاب روح او مى شود).(1)
امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: ذلِکَ فِى الدُّنْیا قَبْلَ یَومِ الْقِیامَةِ لِأَنَّ فِی نارِ الْقِیامَةِ لایَکُونُ غُدُوٌّ وَ عَشِىٌّ، ثُمَّ قالَ إِنْ کانُوا یُعَذَّبُونَ فِى النّارِ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً فَفِی ما بَیْنَ ذلِکَ هُمْ مِنَ السُّعَداءِ، لا وَ لکِنْ هذا فِى الْبَرْزَخِ قَبْلَ یَومِ الْقِیامَةِ أَ لَمْ تَسْمَعْ قَولَهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ یَومَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَونَ أَشَدَّ الْعَذابِ: «این در دنیا قبل از روز قیامت است، زیرا آتش قیامت صبح و شام ندارد. سپس فرمود: اگر آنها در قیامت تنها صبح و شام در آتش دوزخ، عذاب شوند، در میان این دو باید سعادتمند باشند، چنین نیست، این، مربوط به برزخ است پیش از روز قیامت، آیا سخن خدا را (بعد از این جمله) نشنیده اى که مى فرماید: هنگامى که قیامت برپا مى گردد فرمان داده مى شود، آل فرعون را در اشد عذاب وارد کنید».(2)
امام نمى فرماید: در قیامت صبح و شام نیست، بلکه مى فرماید: آتش دوزخ جاودانه است و صبح و شام ندارد، آنچه مجازاتش صبح و شام دارد، عالم برزخ است، سپس به جمله بعد که سخن از قیامت مى گوید، به عنوان قرینه اى بر این که جمله قبل، مربوط به برزخ است، استدلال مى فرماید.
درباره برزخ و دلائل آن در جلد 14 صفحه 314 به بعد (ذیل آیه 100 سوره مؤمنون) به طور مشروح بحث کرده ایم.

* * *

1 ـ این روایت را «بخارى» و «مسلم» در «صحیح» خود نقل کرده اند (طبق نقل طبرسى و دُرّ المنثور و قرطبى ذیل آیات مورد بحث) در «صحیح مسلم» بابى براى این موضوع منعقد شده، و در آن روایات متعددى آمده است به جلد چهار «صحیح مسلم»، صفحه 2199 مراجعه شود.
2 ـ «مجمع البیان»، جلد 8، صفحه 818.