این آیات، همچنان ادامه توصیف قیامت است و در حقیقت در این آیات، هفت ویژگى دیگر، از ویژگى هاى قیامت و حوادث هول انگیز و دهشت زاى آن  که هر انسان مؤمنى را عمیقاً در فکر فرو مى برد بیان شده است:
نخست مى گوید: «آنها را از روز نزدیک بترسان»! (وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ).
«آزفة» در لغت به معنى «نزدیک» است، و چه نام گذارى عجیبى است که به جاى «یوم القیامة»، «یوم الازفة» بیان شده، تا بى خبران نگویند: هنوز تا قیامت، زمان بسیار زیادى است، فکر خود را مشغول قیامت نکنید که وعده اى است نسیه!
و اگر درست بنگریم، مجموعه عمر دنیا در برابر عمر قیامت، لحظه زود گذرى بیش نیست، و چون هیچ تاریخى از سوى خداوند، براى آن به کسى حتى به پیامبران اعلام نشده است، باید همیشه آماده استقبال از آن بود.
دومین توصیف این که: «در آن روز، از شدت هول و ترس، دلها به گلوگاه مى رسد»! (إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَناجِرِ).
به هنگامى که انسان در تنگناهاى سخت قرار مى گیرد، احساس مى کند گوئى قلبش دارد از جا کنده مى شود، مى خواهد از حنجره اش بیرون پرد، عرب از این حالت، تعبیر به «بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ» مى کند، و شاید معادل آن در فارسى این باشد: «جانش به لب رسید»، و گرنه روشن است که قلب به معنى مرکز پخش خون، هرگز از جاى خود حرکت نمى کند و به گلوگاه نمى رسد.
و نیز ممکن است «قلب» کنایه از «جان» باشد، یعنى، جانش به گلوگاه رسیده بود، گوئى روح از بدنش تدریجاً خارج شده، و تنها کمى از آن باقیمانده است.
به هر حال، چنان هول و اضطرابى از حساب و کتاب دقیق الهى، و بیم از رسوائى در حضور جمیع خلایق، و گرفتارى در عذاب دردناکى که خلاصى از آن ممکن نیست، به انسان دست مى دهد که با هیچ بیانى قابل شرح نیست.
 در توصیف سوم مى گوید: «وجود آنها مملو از غم و اندوه مى شود اما توانائى اظهار آن را ندارند» (کاظِمِینَ).
«کاظم» از ماده «کظم» در اصل به معنى «بستن دهان مشکى است که پر از آب باشد» سپس در مورد کسانى که از خشم و غضب پر مى شوند، اما به دلائل مختلفى آن را اظهار نمى دارند، اطلاق شده است.
اگر انسان گرفتار اندوه و غم جانکاهى شود، اما بتواند فریاد کند، ممکن است کمى آرام گیرد، اما افسوس که در آنجا حتى جاى فریاد و نعره زدن نیست، آنجا صحنه بروز همه اسرار نهان و پیشگاه داورى حق، و محضر عدل پروردگار، و حضور جمع خلایق است، فریاد چه سودى دارد؟!
چهارمین توصیف این که: «براى ستمکاران دوستى وجود ندارد» (ما لِلظّالِمِینَ مِنْ حَمِیم).
آن گروه از دغل دوستان، که همچون مگسان گرد شیرینى، به هنگام قدرت اطراف آنها را گرفته بودند، و با تملّق و چاپلوسى خود را یارانى وفادار و جانثار، و یا غلامانى خانه زاد، معرفى مى کردند، همه گرفتار کار خویشند، و به دیگرى نمى پردازند، آرى در آن روز نه دوستى براى انسان وجود دارد، و نه غمخوارى براى درد دل کردن.
در پنجمین توصیف مى فرماید: «و نه شفاعت کننده اى که شفاعتش پذیرفته شود» (وَ لاشَفِیع یُطاعُ).
چرا که شفاعت شافعان راستین، مانند انبیاء و اولیاء نیز به اذن پروردگار است، و به این ترتیب، قلم بطلان بر پندار بت پرستان که بتها را شفعاى خود در پیشگاه خدا مى دانستند مى کشد.

* * *

در ششمین توصیف، یکى از اوصاف خدا را بیان مى کند که در ضمن، توصیفى براى چگونگى قیامت است، مى گوید: «خدا چشمهائى را که به خیانت گردش مى کند مى داند، و از آنچه در سینه ها پنهان است با خبر است» (یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُورُ).(1)
آرى خدائى که از حرکات مخفیانه چشم ها، و اسرار درون سینه ها، آگاه است در آن روز، درباره خلایق دادرسى و قضاوت مى کند، و با این علم و آگاهى دقیق او، روز گنهکاران سیاه و تاریک است.
در حدیثى، از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: هنگامى که از معنى این آیه از آن حضرت سؤال کردند، فرمود: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الرَّجُلِ یَنْظُرُ إِلَى الشَّىْءِ وَ کَأَنَّهُ لایَنْظُرُ إِلَیْهِ، فَذلِکِ خائِنَةُ الْاَعْیُنِ: «آیا ندیده اى گاه انسان به چیزى نگاه مى کند اما چنین وانمود مى کند که به آن نگاه نمى کند؟ این نگاه هاى خیانت آلود است»!.(2)
آرى، این نگاه ها خواه به نوامیس مردم باشد، و یا امور دیگرى که نگاه کردن به آن ممنوع است، بر خداوندى که ذره اى از آنچه در آسمان ها و زمین است از علم او مخفى نیست، پنهان نمى ماند: «لایَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّة فِى السَّمواتِ وَ لا فى الْاَرْضِ».(3)
در حدیث دیگرى آمده است: یکى از یاران پیامبر، در کنار یکى از مخالفان سرسخت اسلام، در محضر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نشسته بود، بعد از آن که آن مرد مخالف از محضر پیامبر(صلى الله علیه وآله) امان گرفت و بیرون رفت، عرض کرد: چرا اشاره اى نفرمودید  تا برخیزیم و گردنش را بزنیم پیش از آن که از شما امان بگیرد؟! رسول خدا فرمود: إِنَّ النَّبِىَّ لاتَکُونُ لَهُ خائِنَةُ الْاَعْیُنِ: «پیامبر نگاه مخفیانه و خائنانه ندارد»!.(4)
البته خیانت چشم ها، اشکال مختلفى دارد: گاه به صورت نگاه هاى دزدکى و استراق بصر نسبت به زنان بیگانه است، و گاه به صورت اشاراتى با چشم، به منظور تحقیر یا عیب جوئى از دیگران، و یا اشاراتى که مقدمه توطئه ها و نقشه هاى شیطانى است.
راستى اگر انسان، به یک چنین حسابرسى دقیقى در قیامت مؤمن باشد که حتى نگاهها، و اندیشه ها، با انگیزه هائى که دارند، همگى زیر سؤال مى روند، و دقیقاً بررسى مى شوند، حد اعلاى تقوى در وجود او زنده خواهد شد، و چه اثرى دارد این ایمان به معاد، و مراقبت الهى و حسابرسى قیامت، در تربیت نفوس انسان ها؟!
مى گویند: یکى از علماى بزرگ، پس از پایان تحصیلات خود در «حوزه علمیه نجف»، هنگامى که مى خواست به کشورش باز گردد، ضمن خداحافظى با استادش از او تقاضاى پند و موعظه اى کرد، او گفت: بعد از تمام این زحمتها آخرین اندرزم کلام خدا است، این آیه را هرگز فراموش مکن! أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللّهَ یَرى: «آیا انسان نمى دانست که خدا همه چیز را مى بیند».(5)
آرى، از دیدگاه یک فرد مؤمن واقعى، تمام عالم محضر خدا است، و همه کارها در حضور او انجام مى گیرد، همین شرم حضور براى دورى از گناهان کافى است.

* * *

در هفتمین توصیف از قیامت، که آن نیز به صورت توصیف خداوند مطرح شده مى فرماید: «خداوند، به حق داورى مى کند» (وَ اللّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ).
«و معبودهائى را که غیر از او مى خوانند، هیچگونه قضاوت و داورى ندارند» (وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لایَقْضُونَ بِشَىْء).
آرى، آن روز مقام داورى، مخصوص به خدا است، و او هم جز به حق داورى نمى کند، چرا که داورى به ظلم، یا از جهل و عدم آگاهى ناشى مى شود، که او بر همه چیز، حتى اسرار ضمائر احاطه دارد، و یا از عجز و نیاز است، که همه اینها از ساحت مقدسش دور است.
ضمناً، این جمله، دلیلى است بر «توحید معبود»، زیرا کسى شایستگى عبودیت دارد، که سرانجام داورى به دست او است، اما بت هائى که نه در این جهان خاصیتى دارند و نه در قیامت مرجع داورى هستند، چگونه ممکن است شایسته عبودیت باشند؟
این نکته نیز قابل توجه است که، داورى به حق، از ناحیه خداوند معنى گسترده اى دارد، که هم «عالم تکوین» را شامل مى شود، و هم «جهان تشریع» را، همان گونه که تعبیر «قضا» در آیات قرآن نیز، در هر دو مورد به کار رفته است، در یک جا مى خوانیم: وَ قَضى رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ: «پروردگارت حکم کرده که جز او را پرستش نکنید»(6)
و در جاى دیگر مى فرماید: إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُوُن: «هنگامى که حکم درباره چیزى صادر کند، به آن مى گوید: موجود باش! بلافاصله  موجود مى شود»!.(7)
سرانجام به عنوان تأکید بر آنچه در این آیات گذشت، سخن را با این جمله پایان مى دهد: «خداوند شنوا و بینا است» (إِنَّ اللّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ).
بلکه، بینائى و شنوائى به معنى واقعى کلمه، یعنى حضور همه مسموعات و مبصرات و تمام شنیدنى ها و دیدنى ها نزد او، منحصر به ذات پاک خدا است، و این تأکیدى است بر علم و آگاهى او بر همه چیز، و داورى او به حق; چرا که تا کسى سمیع و بصیر مطلق نباشد، داور حق نخواهد بود.

* * *

1 ـ در جمله «یَعْلَمُ خائِنَةُ الاَعْیُنِ» دو احتمال وجود دارد: نخست این که «خائنة» معنى مصدرى دارد و به
معنى «خیانت» است، (مانند «کاذبة» و «لاغیة» که به معنى کذب و لغو است) این احتمال نیز داده شده است
که از قبیل تقدیم صفت باشد و در اصل «الاَعْیُنُ الْخائِنَةُ» بوده، که به این ترتیب «اسم فاعل» مى باشد.
2 ـ تفسیر «صافى»، ذیل آیه مورد بحث.
3 ـ سبأ، آیه 3.
4 ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 8، صفحه 5747 (با کمى تلخیص).
5 ـ علق، آیه 14.
6 ـ اسراء، آیه 33.
7 ـ آل عمران، آیه 47.