گفتیم: از موارد استعمال این لفظ، مخصوصاً در قرآن مجید، به خوبى استفاده مى شود که «جدال» مفهوم وسیعى دارد، و هر نوع بحث و گفتگوى طرفین را شامل مى شود، خواه به حق باشد یا به باطل، در آیه 125 سوره «نحل» مى خوانیم که، خداوند به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) دستور مى دهد: وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ: «با آنها به روشى که نیکوتر است مجادله و گفتگو کن» و در مورد «ابراهیم» در آیه 74 سوره «هود»  مى خوانیم: فَلَمّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِیْمَ الرَّوْعُ وَ  جائَتْهُ الْبُشْرى یُجادِلُنا فِى قَوْمِ لُوط: «هنگامى که وحشت ابراهیم زائل شد، و بشارت تولد فرزند به او رسید، براى تأخیر مجازات قوم لوط با ما به گفتگو و مجادله پرداخت» اینها از نوع مجادله به حق است.
ولى در غالب موارد، در قرآن کریم این واژه در «مجادله به باطل» استعمال شده است، چنان که در همین سوره «مؤمن» پنج بار این کلمه در همین معنى به کار رفته.
به هر حال، بحث و گفتگو و استدلال و مناقشه در گفتار دیگران، اگر به منظور روشن شدن حق، نشان دادن راه، و ارشاد جاهل بوده باشد، عملى است پسندیده، و شایسته تقدیر، بلکه در بسیارى از موارد واجب است.
قرآن، هرگز با بحث و گفتگوى روشنگرانه، و استدلال براى تبیین حق، مخالفت نکرده، بلکه در آیات زیادى، آن را عملاً تثبیت نموده است.
در بسیارى از موارد، از مخالفین مطالبه برهان و دلیل مى کند، و مى گوید: هاتُوا بُرْهانَکُمْ: «استدلال خود را بیاورید».
و در بسیارى از موارد در مقابل تقاضاى برهان، به اقامه دلائل مختلف پرداخته است، چنان که در آخر سوره «یس» خواندیم، که در برابر آن مرد عرب که استخوان پوسیده اى را به دست گرفته بود، از پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى پرسید: مَنْ یُحْیِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَمِیْمٌ: «چه کسى مى تواند این استخوانهاى پوسیده را از نو زنده کند»؟ چندین دلیل بر مسأله معاد و قدرت خداوند بر احیاى مردگان اقامه مى کند. و نیز در آیه 258 سوره «بقره»، گفتگوهاى «ابراهیم»(علیه السلام) و دلائل دندان شکن او را در برابر نمرود، و در آیات 47 تا 54 سوره «طه» احتجاج «موسى»(علیه السلام) را در برابر «فرعون»، منعکس ساخته، که نمونه روشنى از مجادله شایسته است، همچنین قرآن پر است از دلائل مختلفى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مقابل بت پرستان و مشرکان و  بهانه جویان اقامه مى کرد.
اما در برابر آن، موارد زیادى را نقل مى کند که، طرفداران باطل، براى به کرسى نشاندن سخنان بى اساس خود، دست به مجادلات زشتى مى زدند و با انواع سفسطه ها و بهانه جوئیها، تلاش براى ابطال حق، و اغواى مردم ساده دل، داشته اند، سخریه و استهزاء، تهدید و افترا، و انکار بدون دلیل، از روشهاى معمولى اقوام گمراه و سرکش در مقابل پیامبران بود، و استدلال منطقى و آمیخته با مهر و محبت روش پیامبران الهى!
در روایات اسلامى نیز، بحث هاى زیادى پیرامون مناظرات پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، یا ائمه اهل بیت(علیهم السلام)، در برابر مخالفان دیده مى شود که، اگر این بحث و مناظرات جمع آورى گردد، کتاب بسیار قطورى را تشکیل مى دهد (البته قسمت هائى از آنها جمع آورى شده).
نه تنها پیشوایان معصوم، که اصحاب و یاران آنها نیز به تشویق آنها مناظرات و مجادلاتى با مخالفان داشته اند، ولى اجازه این کار را به کسانى مى دادند که، به قدر کافى توانائى و قدرت منطق داشته باشند، چه در غیر این صورت به جاى این که جبهه حق تقویت شود، تضعیف مى گردد، و مخالفان جسورتر و سرسخت تر مى شوند.
لذا در حدیثى مى خوانیم: یکى از دوستان امام صادق(علیه السلام) بنام «طیّار» (حمزة بن محمّد) مى گوید: به امام عرض کردم: بَلَغَنِى أَنَّکَ کَرِهْتَ مُناظَرَةَ الْنّاسِ: «به من خبر رسیده که شما از مناظره کردن با مخالفان ناخشنود هستید»؟.
امام(علیه السلام) در پاسخ فرمود: أَمّا مِثْلُکَ، فَلایَکْرَهُ، مَنْ إِذا طارَ یُحْسِنُ أَنْ یَقَعَ وَ إِنْ وَقَعَ یُحْسِنُ أَنْ یَطِیرَ، فَمَنْ کانَ هذا لا نَکْرَهُهُ: «اما کسى که چون تو باشد، عیبى ندارد، از کسانى که وقتى پرواز مى کنند و اوج مى گیرند به خوبى مى توانند  بنشینند، و هنگامى که مى نشینند به خوبى مى توانند پرواز کنند و اوج گیرند، کسى که چنین باشد ما از مناظره او ناخشنود نیستیم»!.(1)
این تعبیر زیبا که اشاره روشنى به قدرت اوج گیرى در استدلال، و سپس جمع و جور کردن و پایان دادن به بحث، مى باشد، نشان مى دهد که باید افرادى در این میدانها حضور، یابند که از تسلط کافى بر بحثهاى استدلالى برخوردار باشند، مبادا ضعفِ منطق آنها، به حساب ضعف مکتب آنها گذارده شود.  

* * *

1 ـ «رجال کشّى»، صفحه 298 ـ «بحار الانوار»، جلد 73، صفحه 404، باب 145.