در آغاز این سوره، نیز به «حروف مقطعه» برخورد مى کنیم، که در اینجا نوع تازه اى از آن است: «حاء» و «میم».
در زمینه تفسیرِ این حروف، بحث هاى فراوانى در آغاز سوره هاى «بقره»، «آل عمران»، «اعراف» و بعضى دیگر از سوره ها، داشته ایم، چیزى که در اینجا باید بر آن افزود، این است که: در بعضى از روایات، و همچنین در بسیارى از کلمات مفسران، دو حرف آغاز این سوره، به نامهائى از خدا که با این دو حرف آغاز گردیده، تفسیر شده است، چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) به «حمید» و «مجید» تفسیر گردیده.(1)
بعضى نیز «ح» را به نام هائى مانند «حمید» و «حلیم» و «حنان»، و «م» را به نام هائى مانند «ملک» و «مالک» و «مجید» تفسیر کرده اند.
این احتمال نیز وجود دارد که، «ح» اشاره به «حاکمیت» و «م» اشاره به «مالکیت» خداوند بوده باشد.
از «ابن عباس» نیز نقل شده که، «حم» از اسمهاى اعظم خدا است.(2)
روشن است این تفسیرها با هم منافاتى ندارد و ممکن است همه، در معنى آیه جمع باشد.
* * *
در آیه بعد، همان گونه که روش قرآن است بعد از ذکر «حروف مقطعه» سخن، از عظمت مقام «قرآن» به میان مى آورد، اشاره به این که این کتاب با این همه عظمت، از حروف ساده «الفبا» ترکیب یافته، بنائى چنان عظیم، از مصالحى چنین کوچک، و این خود دلیل بر اعجاز آن است.
مى فرماید: «این، کتابى است که از سوى خداوندِ قادرِ دانا نازل شده است» (تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ).
«عزت» و قدرتش موجب شده که، احدى نتواند با آن برابرى کند، و علمش سبب گردیده که، محتواى آن در اعلى درجه کمال، و فراگیر همه نیازهاى انسان ها در طریق تکامل باشد.
* * *
آیه بعد خدا را به پنج وصف دیگر، از صفات بزرگش، که بعضى امیدآفرین و بعضى خوف آفرین است، توصیف کرده، مى گوید: «خداوندى که گناهان را مى آمرزد» (غافِرِ الذَّنْبِ).
«توبه ها را مى پذیرد» (قابِلِ التَّوْبِ).(3)
«مجازاتش شدید است» (شَدِیدِ الْعِقابِ).
«نعمتش فراوان است» (ذِی الطَّوْلِ).(4)
«خداوندى که معبودى جز او نیست» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).
«و بازگشت (همه شما) به سوى او است» (إِلَیْهِ الْمَصِیرُ).
آرى کسى که واجد این اوصاف است، فقط او شایسته عبودیت است و مالک پاداش و کیفر.
* * *
1 ـ «معانى الاخبار» صدوق، صفحه 22 (باب معنى الحروف المقطعه فى اوائل السور).
2 ـ تفسیر «قرطبى» ذیل آیات مورد بحث.
3 ـ «توب» ممکن است جمع «توبه» و یا مصدر، بوده باشد (مجمع البیان).
4 ـ «طول» (بر وزن قول) به معنى نعمت و فضل است، و به معنى توانائى و رسائى و امکانات و مانند آن نیز آمده است. بعضى از مفسران گفته اند «ذى الطول» به کسى گفته مى شود که نعمتى طولانى به دیگرى مى بخشد، بنابراین معناى آن اخص از معناى «منعم» است (مجمع البیان).
