این آیات نیز، همچنان بحث هاى معاد را ادامه مى دهند، و آنچه را به صورت اجمال در آیات گذشته در مورد پاداش و کیفر مؤمنان و کافران آمده، به طور تفصیل بیان مى کند.
نخست، از دوزخیان شروع مى کند و مى گوید: «آنها که کافر شدند گروه، گروه، به سوى جهنم رانده مى شوند»! (وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلى جَهَنَّمَ زُمَراً).
اما چه کسانى آنها را مى رانند؟ ظاهراً فرشتگان عذاب مأمورند آنها را تا مقابل درهاى دوزخ ببرند، شبیه این تعبیر در آیه 21 سوره «ق» نیز آمده است: وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْس مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ: «هر انسانى در صحنه قیامت وارد مى شود در حالى که همراه او کسى است که او را مى راند و شاهد و گواهى».
تعبیر به «زمر» به معنى گروه اندک، نشان مى دهد که آنها در دسته هاى کوچک و پراکنده، به سوى جهنم رانده مى شوند.
«سِیْقَ» از ماده «سوق» به معنى حرکت دادن است.
و مى افزاید: «این امر ادامه پیدا مى کند، تا هنگامى که به دوزخ مى رسند، در این موقع درهاى دوزخ گشوده مى شود، و نگهبانان دوزخ از روى ملامت به آنها مى گویند: آیا پیامبرانى از شما نیامدند که آیات پروردگارتان را براى شما بخوانند، و از ملاقات این روز شما را برحذر دارند»؟! (حَتّى إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَتْلُونَ عَلَیْکُمْ آیاتِ رَبِّکُمْ وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا).(1)
از این تعبیر، به خوبى استفاده مى شود که درهاى جهنم قبل از ورود آنها بسته است، درست همانند درهاى زندان ها، هنگامى که نزدیک آن مى رسند، ناگهان به روى آنان گشوده مى شود، و این مشاهده ناگهانى وحشت بیشترى در آنها ایجاد مى کند، اما قبل از هر چیز، زیر رگبار ملامت خازنان دوزخ قرار مى گیرند که به آنها مى گویند: تمام اسباب هدایت براى شما فراهم بود:
پیامبرانى از جنس خود شما، همراه با آیات پروردگارتان، و با انذار و اعلام خطرهاى مستمر، و پى درپى و تلاوت آیات به طور پى گیر و مداوم، به سراغ شما آمدند.(2)
با این حال، چگونه این تیره روزى دامان شما را گرفت؟ و به راستى این گفتگوى خازنان دوزخ، از دردناک ترین عذاب ها براى آنها است، که به هنگام ورود در جهنم (به جاى خوش آمد بهشتیان) با آن روبرو مى شوند.

به هر حال، آنها با یک جمله کوتاه و دردآلود، به آنها پاسخ داده «مى گویند: آرى، پیامبران آمدند، و آیات الهى را بر ما خواندند، و به قدر کافى انذار کردند، ولى فرمان عذاب الهى بر کافران مسلّم شد» و عذاب او دامان ما را گرفت (قالُوا بَلى وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَى الْکافِرِینَ).
جمعى از مفسران بزرگ، «کَلِمَةُ الْعَذابِ» را اشاره به سخنى مى دانند که: به هنگام هبوط آدم به زمین، یا به هنگام تصمیم شیطان به اغواى بنى آدم، از سوى پروردگار گفته شد، چنان که در آیه 39 «بقره» مى خوانیم، وقتى آدم به زمین هبوط کرد، خداوند فرمود: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ: «کسانى که کافر شوند، و آیات ما را تکذیب کنند، آنها اصحاب آتشند و جاودانه در آن خواهند ماند».
و به هنگامى که شیطان عرض کرد: همه آنها ـ جز بندگان مخلصت ـ را اغوا مى کنم، خداوند فرمود: لَأَمْلَئَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ أَجْمَعِیْن: «به طور مسلّم دوزخ را از گنهکاران جن و انس پر خواهم کرد»!.(3)
به این ترتیب، آنها اعتراف مى کنند که راه تکذیب انبیا و انکار آیات الهى را پیش گرفتند، و طبعاً سرنوشتى بهتر از این نخواهند داشت.
این احتمال نیز، وجود دارد که منظور از «حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ» همان باشد که در آیات 7 سوره «یس» آمده است: لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لایُؤْمِنُونَ: «فرمان عذاب درباره اکثر آنها محقق شده است آنها دیگر ایمان نمى آورند».
اشاره به این که: گاه انسان بر اثر گناه فراوان، دشمنى، لجاجت و تعصب در برابر حق، کارش به جائى مى رسد که بر دل او مهر نهاده مى شود، و راه بازگشتى براى او باقى نمى ماند، و با این حال، فرمان عذاب الهى در مورد او قطعى مى شود.
ولى به هر حال، همه اینها از اعمال خود انسان سرچشمه مى گیرد، و جاى این نیست که کسى از این جمله، توهم جبر و عدم آزادى اراده انسان کند.

این گفتگوى کوتاه در آستانه جهنم، پایان مى گیرد: «به آنها گفته مى شود از درهاى جهنم وارد شوید، جاودانه در آن بمانید، چه بد جایگاهى است جایگاه متکبران»؟! (قِیلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرِینَ).
درهاى جهنم ـ چنان که قبلاً هم اشاره کرده ایم ـ ممکن است به معنى درهائى باشد که بر حسب اعمال انسان ها تنظیم شده است، و هر گروهى را به تناسب عمل خود به دوزخ مى برند، همان گونه که درهاى بهشت نیز چنین است، و لذا یکى از درهاى آن «باب المجاهدین» نام دارد، و در کلام امیرمؤمنان على(علیه السلام) نیز آمده: اِنَّ الْجَهادَ بابٌ مِنْ أَبْوابِ الْجَنَّةِ: «جهاد درى از درهاى بهشت است».(4)
جالب این که: فرشتگان عذاب، از میان تمام اوصاف رذیله انسان، که او را به دوزخ مى برد، روى مسأله «تکبر» تکیه مى کنند، اشاره به این که: سرچشمه اصلى کفر و انحراف و گناه، بیش از همه، کبر و غرور، و عدم تسلیم در برابر حق است.
آرى «کبر» است که پرده هاى ضخیم بر چشم انسان مى افکند، و او را از دیدن چهره تابناک حق محروم مى سازد، و به همین دلیل، در روایتى از امام صادق و امام باقر(علیهما السلام) مى خوانیم: لایَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِى قَلْبِهِ مِثْقالُ ذَرَّة مِنْ کِبْر: «کسى که به مقدار ذره اى از کبر در قلبش وجود داشته باشد داخل بهشت نمى شود»!(5)

1 ـ «خَزَنَة» جمع «خاذن» از ماده «خزن» (بر وزن جزم) به معنى حفظ کردن چیزى است و «خازن» به حافظ و نگاهبان گفته مى شود.
2 ـ «یَتْلُونَ» و «یُنْذِرُونَ» هر دو فعل مضارع است و دلیل بر استمرار.
3 ـ الم سجده، آیه 13.
4 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 27.
5 ـ «کافى»، جلد 2، باب الکبر، حدیث 6.