در آخرین آیات بحث گذشته، سخن از قیامت در میان آمد، در آیه مورد بحث، همین مسأله را با ذکر بسیارى از خصوصیات، تعقیب مى کند، نخست از پایان دنیا شروع کرده، مى فرماید: «و در صور دمیده مى شود، تمام کسانى که در آسمان ها و زمین هستند مى میرند، مگر کسانى که خدا بخواهد» (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلاّ مَنْ شاءَ اللّهُ).
«سپس بار دیگر در صور، دمیده مى شود، ناگهان همگى به پا مى خیزند و در انتظار حساب و جزا و سرنوشت خویشند»! (ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ).
از این آیه، به خوبى استفاده مى شود که، در پایان جهان و آغاز رستاخیز، دو حادثه ناگهانى رخ مى دهد: در حادثه اول، همه موجودات زنده فوراً مى میرند، و در حادثه دوم، که با فاصله اى صورت مى گیرد، همه انسان ها ناگهان زنده مى شوند، و به پا مى خیزند و در انتظار حسابند.
قرآن مجید، از این دو حادثه به عنوان «نفخ صور» تعبیر کرده است که تعبیر کنائى زیبائى است از حوادث ناگهانى و همزمان، زیرا «نفخ» به معنى دمیدن و «صور» به معنى شیپور یا شاخ میان تهى است، که معمولاً براى حرکت قافله، یا لشکر، یا براى توقف آنها به صدا درمى آوردند، البته آهنگ این دو، با هم متفاوت بوده، شیپور توقف، قافله را یک جا متوقف مى کرد، و شیپور حرکت، اعلام شروع حرکت قافله بود.
این تعبیر، ضمناً بیانگر سهولت امر است و نشان مى دهد که خداوند بزرگ، با یک فرمان که به سادگى دمیدن در یک شیپور است، اهل آسمان و زمین را مى میراند و با یک فرمان که آن هم شبیه به «شیپور رحیل و حرکت» است، همه را زنده مى کند.
بارها گفته ایم، الفاظ ما که براى زندگى روزمرّه محدود خودمان، وضع شده، عاجزتر از آن است که، بتواند حقایق مربوط به جهان ماوراء طبیعت، یا پایان این جهان و آغاز جهان دیگر را دقیقاً بیان کند، به همین دلیل، باید از الفاظ معمولى، معانى وسیع تر و گسترده ترى استفاده شود، منتها با توجه به قرائن موجود.
توضیح این که: در قرآن مجید، از حادثه پایان جهان و آغاز جهان دیگر تعبیرات مختلفى آمده است:
در آیات متعددى (متجاوز از ده مورد) سخن از «نفخ صور» به میان آمده.(1)
در یک مورد، تعبیر به «نقر در ناقور» شده، که آن نیز به معنى دمیدن در شیپور، یا شبیه آن است: فَاِذا نُقِرَ فِى النّاقُورِ * فَذلِکَ یَوْمَئِذ یَوْمٌ عَسِیْرٌ.(2)
و در بعضى از موارد، تعبیر «قارعة» به معنى کوبنده شدید، دیده مى شود.(3)
و بالاخره، در بعضى دیگر، تعبیر «صیحه» آمده است که آن، به معنى صداى عظیم است، مانند آیه 49 سوره «یس»: «ما یَنْظُرُونَ إِلاّ صَیْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ»، این آیه از «صیحه» پایان جهان، سخن مى گوید، که مردم را غافلگیر مى سازد، و در آیه 53 سوره «یس»: «إِنْ کانَتْ إِلاّ صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»، سخن از صیحه رستاخیز است، که همه مردم به دنبال آن زنده مى شوند، و در محضر عدل پروردگار، حضور مى یابند.
از مجموع این آیات، استفاده مى شود که در پایان جهان، صیحه عظیمى اهل آسمان ها و زمین را مى میراند، و این «صیحه مرگ» است.
و در آغاز رستاخیز، با صیحه و فریاد عظیمى همه زنده مى شوند، و به پا مى خیزند، و این «فریاد حیات و زندگى» است.
اما این دو فریاد، دقیقاً چگونه است؟ چه اثرى در صیحه اول، و چه تأثیرى در صیحه دوم است؟ جز خدا کسى نمى داند، و لذا در بعضى از روایات، در توصیف «صور» که «اسرافیل» در پایان جهان در آن مى دمد، چنین آمده است: وَ لِلْصُّورِ رَأْسٌ واحِدٌ وَ طَرَفانِ، وَ بَیْنَ طَرَفِ رَأْسِ کُلٍّ مِنْهُما اِلَى الْآخَرِ مِثْلُ ما بَیْنَ السَّماءِ اِلَى الْاَرْضِ!: «شیپور (اسرافیل) یک سر و دو شاخه دارد، که فاصله میان این دو شاخه، با یکدیگر مانند فاصله آسمان تا زمین است»!
سپس، در ذیل همین روایت، مى خوانیم: «هنگامى که در آن سر که به سوى زمین است مى دمد، موجود زنده اى بر زمین باقى نمى ماند، و هنگامى که در آن سر آسمانى مى دمد، اهل آسمان ها همه مى میرند، و بعد خداوند فرمان مرگ به «اسرافیل» مى دهد و مى گوید: بمیر، او هم مى میرد»!.(4)
به هر حال، اکثر مفسران «نفخ صور» را به همان معنى «دمیدن در شیپور» تفسیر کرده اند که گفتیم، اینها کنایات لطیفى است درباره چگونگى پایان جهان و آغاز رستاخیز، ولى تعداد کمى از مفسرین «صور» را جمع «صورت» دانسته، و بنابراین، نفخ صور را به معنى دمیدن در صورت، مانند دمیدن روح در کالبد بشر دانسته اند، طبق این تفسیر، یک مرتبه در صورت هاى انسانى دمیده مى شود و همگى مى میرند، و یک بار دمیده مى شود، همگى جان مى گیرند.(5)
این تفسیر، علاوه بر این که، با متون روایات سازگار نیست، با خود آیه نیز نمى سازد; زیرا ضمیر مفرد مذکر در جمله «ثُمَّ نُفِخَ فِیْهِ أُخْرى» به آن بازگردانده شده، در حالى که اگر معنى جمعى داشته باشد، باید ضمیرِ مفرد مؤنث به آن بازگردد و «نُفِخَ فِیْها» گفته شود.
از این گذشته، دمیدن در صورت، در مورد احیاء مردگان مناسب است (همان گونه که در معجزات «مسیح» آمده) اما این تعبیر، در مورد «قبض روح» به کار نمى رود.

1 ـ مواردى از قرآن که کلمه «نفخ صور» در آنها آمده از این قرار است:
سوره «کهف»، آیه 99 ـ «مؤمنون»، آیه 101 ـ «یس»، آیه 51 ـ «زمر»، آیه 68 ـ «ق»، آیه 20 ـ «الحاقه»، آیه 13 ـ «انعام»، آیه 73 ـ «طه»، آیه 102 ـ «نمل»، آیه 87 و «نبأ»، آیه 18.
2 ـ مدثر، آیات 8 و 9.
3 ـ قارعه، آیات 1 و 2 و 3.
4 ـ تفسیر «على بن ابراهیم»، مطابق نقل «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 502.
5 ـ توجه کنید «صور» (بر وزن نور) و «صُوَر» (بر وزن زحل) هر دو جمع «صورت» مى باشد.