به طورى که در آیات گذشته دانستیم، فرشتگان مجازات، ظالمان و همفکران آنها را به ضمیمه بت ها و معبودان دروغین یک جا کوچ مى دهند و به سوى جاده جهنم هدایت مى کنند.
در ادامه این سخن، قرآن مى گوید: در این هنگام خطاب صادر مى شود «آنها را متوقف سازید، چون باید مورد بازپرسى قرار گیرند» (وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ).(1)
آرى، آنها باید متوقف گردند و به سؤالات مختلف پاسخ گویند.
اما از آنها پیرامون چه چیز سؤال مى شود؟
بعضى گفته اند: از بدعت هائى که گذارده اند.
بعضى دیگر گفته اند: از اعمال زشت و خطاهایشان.
بعضى افزوده اند: از توحید و لا اله الا اللّه.
بعضى گفته اند: از نعمتها: از جوانى، تندرستى، عمر، مال و مانند اینها.
و در روایت معروفى که از طرق اهل سنت و شیعه نقل شده، از «ولایت على(علیه السلام) سؤال مى شود».(2)
البته این تفاسیر، با هم منافاتى ندارد; چرا که در آن روز از همه چیز سؤال مى شود، از عقائد، از توحید، ولایت، از گفتار و کردار، و از نعمت ها و مواهبى که خدا در اختیار انسان گذارده است.
در اینجا این سؤال پیش مى آید که: چگونه نخست آنها را به سوى راه دوزخ مى برند و سپس آنها را براى بازپرسى متوقف مى سازند؟
آیا نباید بازپرسى و دادرسى مقدم بر این کار صورت گیرد؟
این سؤال را از دو طریق مى توان پاسخ گفت:
نخست این که: جهنمى بودن این گروه بر همه واضح است، حتى بر خودشان، و بازپرسى و سؤال براى این است که حد و حدود و میزان جرمشان را براى آنها روشن سازد.
دیگر این که: این سؤال ها براى داورى نیست، بلکه یک نوع سرزنش و مجازات روانى مى باشد.
البته اینها همه، در صورتى است که سؤالات مربوط به آنچه در بالا آوردیم بوده باشد، اما اگر مربوط به آیه بعد باشد که از آنها سؤال مى شود: «چرا به یارى هم بر نمى خیزند»؟ در این صورت هیچ مشکلى در آیه باقى نمى ماند، ولى این تفسیر با روایات متعددى که در این زمینه وارد شده، سازگار نیست، مگر این که: این سؤال نیز جزئى از سؤالات مختلفى مى باشد که از آنها مى شود (دقت کنید).

به هر حال، این دوزخیان بینوا هنگامى که به مسیر جهنم هدایت مى شوند، دستشان از همه جا بریده و کوتاه مى گردد، به آنها گفته مى شود: شما که در دنیا در مشکلات به هم پناه مى بردید، و از یکدیگر کمک مى گرفتید، «شما را چه شده که از هم یارى نمى طلبید»؟! (ما لَکُمْ لاتَناصَرُونَ).
آرى، اکنون تمام تکیه گاه هائى که در دنیا براى خود مى پنداشتید همه در اینجا ویران گشته است، نه از یکدیگر مى توانید کمک بگیرید، و نه معبودهایتان به یارى شما مى شتابند، که آنها خود نیز بیچاره و گرفتارند.
مى گویند: «ابوجهل»، روز «بدر»، صدا زد: نَحْنُ جَمِیْعٌ مُنْتَصِرٌ: «ما همگى به یارى هم بر مسلمانان پیروز خواهیم شد» که قرآن مجید، سخن او را در آیه 44 سوره «قمر» بازگو کرده است: «أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیْعٌ مُنْتَصِرٌ» ولى در قیامت از ابوجهل ها و ابوجهل صفتان، سؤال مى شود: چرا به یارى هم قیام نمى کنید؟ و آنها پاسخى براى این سؤال جز سکوت ذلت بار ندارند.

در آیه بعد، مى افزاید: «بلکه آنها در آن روز، در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند و هیچ گونه قدرت اظهار وجود ندارند، ـ چه رسد به مخالفت ـ » (بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ).(3)

اینجا است که به سرزنش یکدیگر برمى خیزند و هر یک اصرار دارد گناه خویش را به گردن دیگرى بیندازد، دنباله روان، رؤساء و پیشوایان خود را مقصر مى شمرند، و پیشوایان، پیروان خود را، چنان که در آیه بعد مى گوید: «آنها رو به سوى یکدیگر مى کنند، و یکدیگر را مورد سؤال قرار مى دهند» (وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض یَتَساءَلُونَ).

پیروان گمراه به پیشوایان گمراه کننده خود، «مى گویند: شما شیطان صفتان به صورت نصیحت و خیرخواهى و دلسوزى و به عنوان هدایت و راهنمائى به سراغ ما مى آمدید» اما جز مکر و فریب چیزى در کار شما نبود! (قالُوا إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ).
ما که به حکم فطرت، طالب نیکى ها و پاکى ها و سعادت ها بودیم، دعوت شما را لبیک گفتیم، بى خبر از این که در پشت این چهره خیرخواهانه، چهره دیو سیرتى نهفته است که ما را به پرتگاه بدبختى مى کشاند، آرى، تمام گناهان ما به گردن شما است، ما جز حسن نیت و پاکدلى، سرمایه اى نداشتیم و شما دیوسیرتان دروغگو نیز، جز فریب و نیرنگ چیزى در بساط نداشتید!.
واژه «یمین» که به معنى «دست راست» یا «سمت راست» است در میان عرب، گاهى کنایه از خیر و برکت و نصیحت مى آید، و اصولاً عرب ها آنچه را از طرف راست به آنها مى رسید به «فال نیک» مى گرفتند، لذا بسیارى از مفسران جمله «کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ» را همان گونه که در بالا آوردیم، به اظهار خیرخواهى و نصیحت تفسیر کرده اند.
به هر حال، این یک فرهنگ عمومى است که عضو راست و طرف راست را شریف، و چپ را غیر شریف مى شمرند، و همین سبب شده که یمین در نیکى ها و خیرات، به کار رود.
جمعى از مفسران در اینجا تفسیر دیگرى ذکر کرده گفته اند: منظور این است که: «شما با اتکاء بر قدرت، به سراغ ما مى آمدید»; زیرا معمولاً سمت راست قوى تر است، به همین دلیل، غالب مردم کارهاى مهم را با دست راست انجام مى دهند، لذا این تعبیر کنایه از «قدرت» شده است.
تفسیرهاى دیگرى نیز، ذکر کرده اند که به دو تفسیر بالا باز مى گردد، ولى بدون شک تفسیر اول، مناسب تر به نظر مى رسد.

به هر حال، پیشوایان آنها نیز سکوت نخواهند کرد، و در پاسخ «مى گویند: شما خودتان اهل ایمان نبودید»! (قالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ).
اگر مزاج شما آماده انحراف نبود، اگر شما خود طالب شر و شیطنت نبودیدکجا به سراغ ما مى آمدید و از ما مى پذیرفتید؟ چرا به دعوت انبیاء و نیکان و پاکان پاسخ نگفتید؟ و همین که ما یک اشارت کردیم، با سر دویدید؟ پس معلوم مى شود، عیب در خود شما است، بروید و خودتان را ملامت کنید و هر چه لعن و نفرین دارید، بر خود بفرستید!

دلیل ما روشن است «ما هیچ گونه سلطه اى بر شما نداشتیم» و زور و اجبارى در کار نبود! (وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان).
«بلکه خود شما قومى طغیانگر و متجاوز بودید» و خلق و خوى ستمگرى شما، باعث بدبختیتان شد (بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طاغِینَ).
و چه دردناک است که انسان ببیند، رهبر و پیشواى او که یک عمر دل به او بسته بود، موجبات بدبختى او را فراهم کرده! سپس، این گونه از او بیزارى مى جوید و تمام گناه را به گردن او مى اندازد، و خویش را به کلى، تبرئه مى کند؟!
حقیقت این است که: هر کدام از این دو گروه، از جهتى راست مى گویند، نه اینها بى گناهند، و نه آنها، از آنها اغواگرى و شیطنت بود، و از اینها اغواپذیرى و تسلیم!

لذا، این گفتگوها به جائى نمى رسد، و سرانجام، این پیشوایان گمراه به این واقعیت اعتراف مى کنند، و مى گویند: «به همین دلیل، فرمان پروردگار ما بر همه ما تثبیت شده، و حکم عذاب درباره همه صادر گردیده، و همگى از عذاب او خواهیم چشید» (فَحَقَّ عَلَیْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنّا لَذائِقُونَ).
شما طاغى بودید، و سرنوشت طغیانگران همین است، و ما هم گمراه و گمراه کننده.

«ما شما را گمراه کردیم، همان گونه که خود گمراه بودیم» (فَأَغْوَیْناکُمْ إِنّا کُنّا غاوِینَ).
بنابراین، چه جاى تعجب، که همگى در این مصائب و عذاب ها، شریک باشیم؟

1 ـ «قِفُوهُمْ» از ماده «وقف» گاه، به معنى متعدى استعمال مى شود (نگه داشتن و حبس کردن) و گاه به معنى لازم (توقف کردن و ایستادن)، مصدر اولى «وقف» است و مصدر دومى «وقوف».
2 ـ این روایت را در «صواعق» از «ابو سعید خدرى» از پیامبر(صلى الله علیه وآله) و همچنین «حاکم ابوالقاسم 2 حسکانى» در «شواهد التنزیل» از آن حضرت نقل کرده، در «عیون اخبار الرضا» نیز از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نقل شده است.
3 ـ «مُسْتَسْلِمُون» از «استسلام» از ماده «سلامت» به مقتضاى باب «استفعال» به معنى طلب کردن سلامت است که معمولاً به هنگام قرار گرفتن در برابر یک قدرت بزرگ با انقیاد و خضوع توأم مى باشد.